چکیده:
کشف نفت را می توان معمار ساختار نوین اقتصاد ایران دانست. طی فرآیندی تاریخی سیاست و اقتصاد ایران چالش ها و فرصت های فراوان فراروی تصمیم گیران بروز نمود، که می توان جهش جهانی قیمت نفت در سال 1352 ه.ش و قراردادهای منعقده مرتبط با آن را نقطه عطفی در مسیر کشف، بهره برداری و فروش نفت در یکصد سال اخیر ایران دانست. این مقاله می کوشد با پرداختن به منابع معتبر تاریخی و مستندات موجود، تحلیلی توصیفی و کتابخانه ای ارائه نماید، تا با اتکای بدان بتوان به برخی پرسش ها درباره نفت و اقتصاد ایران پاسخ گفت. اساسا روند برنامه ریزی به منظور سرمایه گذاری و توسعه زیرساخت های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، پس از افزایش سهم ایران از درآمدهای ناشی از فروش نفت را می توان به چالش کشید. تمرکز ما بر این است، که با پایبندی بر چارچوب اولیه که در حوزه نفت و اقتصاد ایران که هدف این تحقیق است، آینه ای شفاف در برابر شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را منعکس نماییم تا در سایه آن بتوان به صورتی موشکافانه، و با تعمق و تامل، به مناسبات نفت و اقتصاد ایران پی ببریم. پرسش اساسی را نیز می توان این گونه طرح نمود: آیا نحوه هزینه کردن درآمدهای سرشار نفتی، چه میزان بر توسعه اقتصادی ایران تاثیر گذاشته است؟
خلاصه ماشینی:
افزایش درآمد ناشی از فروش نفت خام به سرعت ، توسعه ی اقتصادی را برای ایران رقم می زد که به خودی خود باعث ارتقای سطح انباشت سرمایه و تولید ثروت میشد.
مقاله ی حاضر سعی دارد به این پرسش ها پاسخ دهد: از مهم ترین عوامل افزایش قیمت نفت در دهه ی پنجاه هجری شمسی در ایران چه بوده است ؟ با این افزایش ناگهانی چه تغییراتی در عملکرد دولت و اقتصاد ایران بروز کرد؟ حاکمیت ایران در مواجهه با این دگرگونی، چه سیاست اقتصادیی را در پیش گرفت و نتایج اقتصادی، اجتماعی با توجه به افزایش درآمدهای نفتی در ایران به چه صورت بوده است ؟ این پرسش ها و برخی ابهامات دیگر دربارة موضوع یاد شده ، موضوع این مقاله می باشد.
در این زمان سرمایه گذاری های برنامه ی پنجم با مبلغ مشخصی به اجرا گذاشته شده بود که یکباره ، یک سال بعد در اثر افزایش درآمدهای نفتی و قیمت نفت به علت تحولات و نوسانات ، مورد تجدید نظر اساسی قرار گرفت .
این در شرایطی بود که کمی قبل از آن دیوید استیل در نامه ای به شاپور ریپورتر اظهار خرسندی خود را از ملاقات با شاه ابراز داشته و شرح مشکلات موجود در اثر رکود اقتصادی در بازارهای جهانی نفت و منابع ارزی، ابراز امیدواری به تجدید مذاکرات مربوط به قرارداد های کنسرسیوم با ایران و تکمیل اصلاحیه ی قرارداد خرید و فروش ١٩٧٣، اعلام آمادگی مذاکرات همکاران خود با دکتر اقبال را کرده و صلاح را در بقای مالکیت کنسرسیوم دانسته است (سند ش ٨١-٤٨٠٨٠- پ مرکز مطالعات تاریخ معاصر).