چکیده:
اینرو،در مورد هریک از سنخهای منابع و مآخذ،مهمترین آنها انتخاب و معرفی شده است.یادآوری این نکته را نیز لازم میدانم که این مبحث بخشی از پژوهش دامنهداری است در باب وضعیت اقتصاد شهری ایران در دورهی سلجوقیان که به زودی تقدیم دوستداران این مباحث خواهد شد.مطالعهی تاریخ شهر و مناسبات شهرنشینی،یکی از روشهای دلپذیر بازشناسی وضعیت موجود کنونی ما و تبارشناسی نهادهایی است که هنوز کموبیش تحت سیطرهی آنان به زندگی ادامه میدهیم.در گذشتهی دور،مطالعهی سرگذشت شهرها سادهتر از امروز بود و با تجمیع اطلاعات پیشینیان و مطالعهی وضعیت موجود شهرها میشد گزارشی درخور و قابل قبول از شهرهای مورد نظر به دست داد.بسیاری از آثار گذشتگان در مورد شهرها چنین ارائه میشد.اما محقق امروزی، برای رویارویی با مسایل پیچیده و نفسگیر آن،باید به دیروز نظر کند و با وارسی ریشهها و روند پدیدار شدن موضوعات و نهادها و تأسیسات اجتماعی،فرهنگی، اقتصادی و سیاسی،هویت تاریخی خود و جامعهاش را مورد کنکاش قرار دهد تا از این رهگذر،توشهای برای حلوفصل و پاسخگویی به منازعات فکری و اجتماعی زمانهی خود فراهم آورد. تاریخ شهر و شهرنشینی به مثابه تکامل یافتهترین شکل اجتماعی،پیوسته مورد توجه دانشمندان دیروز و محققان امروز قرار داشته و دارد.اگرچه به دلیل تفاوتهایی که در روشهای بررسی،گزینش موضوعات و مدارک مورد استفاده در گذشته و امروز وجود دارد،دشواریهایی در برابر علاقهمندان بروز میکند.یکی از مهمترین این مشکلات،کمبود شدید اطلاعات و منابع است.به عنوان مثال در دورهی سلجوقی که اوج رشد مناسبات شهری در ایران و جهان اسلام است،به دشواری میتوان برای پژوهش در مورد سادهترین و پیش پا افتادهترین مباحث تاریخ شهری،اطلاعات حداقلی به دست آورد.افزون براین،علتهای دیگری نیز بر سختی کار میافزایند:شیوهی ثبت و ضبط دادهها در ادبیات شهرشناسی گذشتگان، پاسخگوی نیازهای محققان نیست.ازاینرو محقق ناگزیر است ابتدا به شناسایی و دستهبندی انواع منابع و مآخذ بپردازد.برای این منظور،سنخشناسی و دستهبندی منابع و مآخذ براساس گونهشناسی دادههای مربوط،ضروری است و باید براساس الگوی مشخصی صورت گیرد.در ادامه،الگویی پیشنهادی برای مطالعات شهر در سدههای میانهی تاریخ ایران،و بهطور مشخص دورهی سلجوقی ارائه میشود. البته کلیت این الگو،قابلیت کاربرد در همهی دورههای تاریخی را دارد،اما باتوجه به ظهور برخی سنخهای جدید یا متفاوت از منابع و مآخذ در دورههای مختلف(به عنوان مثال:روزنامه در دورهی قاجار)باید به آن موارد توجه بیشتری داشت.بدون تردید گفتار حاضر بنابر اختصار است و تفصیل بحث،مجال فراختری نیاز دارد.از
خلاصه ماشینی:
"اگرچه مطالب این اثر در«فضاسازی تاریخی»و فهم مناسبات سیاسی علل انحطاط شهرهای دورهی سلجوقیان مهم است،اما به دلیل پیروی از الگوی تاریخ سلسلهای یا سیاسی،فاقد دادههای مورد نیاز برای مطالعهی تاریخ اقتصادی و اجتماعی است.
تاریخ گردیزی(زین الاخبار)اثر ابو سعید عبد الحی بن ضحاک گردیزی31 (تألیف در حدود سالهای 344-244)،بیشتر وقایع سیاسی نظامی را شامل میشود،اما فصول انتهایی کتاب و به ویژه باب هفدهم آن،(صص:895-445) برخی آگاهیها دربارهی اقوام صحراگرد آسیای میانه ارائه میکند که مغتنم است.
تاریخ یمینی41تألیف محمد بن عبد الجبار عتبی(مرگ 724)،که تاریخ سیاسی غزنویان در شرق ایران است،ملحقاتی دارد که ملحقهی اول؛تألیف ابو الشرف ناصح بن ظفر جرفادقانی51و شامل برخی اشارات دربارهی وضعیت اجتماعی و شهرهای مرکزی ایران در پایان قرن ششم است.
گزارش ابن اثیر62در کتاب الکامل فی التاریخ72(تألیف در اوایل قرن هفتم)، برای درک وضعیت سیاسی-اجتماعی و تأثیر آن در ایجاد بحران و بروز انحطاط در شهرهای اواخر قرن ششم بسیار ارزنده است.
در واقع منابع تاریخی با آنکه اطلاعات ارزشمندی دربارهی وضعیت سیاسی دورهی سلجوقیان در اختیارمان قرار میدهند و برای فهم اوضاع کلی وضعیت شهرنشینی در ایران مفید هستند،اما به دلیل روش و دیدگاه مورخان،مسائلی که مربوط به طرز زندگی اقتصادی و اجتماعی شهرها بوده،در آثارشان منعکس نشده است.
تاریخ نیشابور نوشتهی ابو عبد الله حاکم نیشابوری59(تألیف در اواخر قرن چهارم)نیز شامل آگاهیهای بسیاری در باب شبکههای خانوادگی شهر،اطلاعات زندگینامهای بزرگان شهر،و نیز دربارهی شهر نیشابور،دیهها،رستاقها،محلات، بازارها و سایر عناصر شهری است.
(95)-بخش ایران از کتاب مفصل صوره الارض با این مشخصات به فارسی ترجمه شده است:ابو القاسم محمد بن حوقل بغدادی،سفرنامه ابن حوقل،ایران در صوره الارض، ترجمهی جعفر شعار،تهران،امیرکبیر،چاپ دوم،6631."