چکیده:
داده های تاریخی بسیاری درباره سیر تحول موقعیت جغرافیایی و نیز احوال برج و باروی شهر سوق الجیشی قزوین موجود است که با بررسی و مطابقت آنها با محدوده های فعلی شهر، حدود و موقعیت تاریخی آن قابل ترسیم است. نکته قابل توجه دوقلو بودن حصار پیرامونی شهر است، به خصوص آنکه با به فراموشی سپرده شدن و تخریب بقایای حصار اولیه و ثانویه در اطراف شهر تاکنون این مسئله مسکوت مانده است. در این مقاله کوشش شده است تا با گردآوری داده های توصیفی زمانبندی شده تاریخی و نیز مقایسه آنها با شواهد باستان شناختی و داده های میدانی، حدود و جانمایی حصار شهر در ادوار مختلف و به ویژه در سده هفتم ه.ق ترسیم شود. این پژوهش با بهره گیری از روش تحلیلی-تاریخی و همچنین با جمع آوری و بررسی داده های میدانی به بررسی سیر تاریخی حصار و باروی قزوین پرداخته است. در این راستا میتوان نتیجه گرفت حصار و حدود شهر قزوین از موقعیتی دوقلو برخوردار بوده است. همچنین با بازخوانی و مقایسه دو نسخه از تاریخ گزیده مستوفی حدود و جغرافیای تاریخی قزوین ارایه شده که احتماال تاریخ نویسان محلی در شناسایی دیه نرجه و ابهررود در جغرافیای تاریخی قزوین دچار اشتباه شدهاند و این دو موقعیت جغرافیایی نه در منطقه تاکستان قزوین بلکه دو موقعیت کمتر شناخته شده در اطراف خود شهر قزوین است.
خلاصه ماشینی:
نقشة ترسيمي قزوين در آثارالبلاد (قزويني ، ١٣٩٦، ج ٢: ٢١٦) با توجه به مسلم بودن دو حصاره بودن شهر قزوين بر اساس گزارش هاي ذکر شده و همچنين با توجه به محل قرار گرفتن دروازه هاي قديمي در انتهاي بافت شهري قاجار، يعني دروازة رشت ، «درب کوشک »، دروازة تهران ، «شيخ آباد»، «پنبه ريسه » (باغ شاه )، «مغلاوک» (دروازة همدان ، تبريز)، «راري»، امام زاده حسين (خندقبار)، که تنها دو دروازة درب کوشک و تهران از آنها باقي مانده است ، و با توجه به عدم تغيير چندان محدودة بافت دوران مغول تا قاجار، قطع به يقين بقاياي اين برج و بارويي که در گزارش هاي ثبتي بدان اشاره شده و اکنون بقايايي غير رسمي از آن باقي است ، مربوط به باروي اول شهر است زيرا که جهت حصار در محدودة پادگان ذکر شده کمي به سمت غرب چرخش ميکند که نشان ميدهد حصار هم راستا با بستر رودخانة کنار آن ، که شرحش در تاريخ گزيدة مستوفي و التدوين رافعي آمده ، تغيير جهت داده است .
از توصيفات او در نزهيالقلوب نميتوان موقعيتي از شهر و محلات آن متصور شد، جزء آنکه شهري که در زمان شاپور ساساني بنا شده در ميان دو رود «خررود» و «ابهررود» قرار داشته و خرابه هاي باروي آن در دية نرجه همچنان باقي است و در دورة عباسي چندين محلة ديگر به سمت شمال به شهر قزوين اضافه ميشود (مستوفي، ١٣٨٧: ٩(.