چکیده:
تحولات سیاسی ایران در دوره دوم مجلس شورای ملی (1329-1327هـ ق) حول محور تنش و چالش احزاب سیاسی و تلاش مشروطهخواهان برای اصلاح نظام اقتصادی ایران بود. اما سرانجام در پی دو اتمام حجتی (التیماتومی) که دولت روسیه در ذی حجه 1329ه.ق/ دسامبر1911م ـ به بهانه پایان دادن به فعالیت مورگان شوستر آمریکایی، خزانه دار کل ایران – به دولت صمصام السلطنه داد، مجلس شورای ملی دوره دوم به دستور ابوالقاسم خان ناصرالملک نایب السلطنه تعطیل و نظام مشروطه در عمل برچیده شد. این دوره که مقارن با دوران نیابت سلطنت ناصرالملک بود، به علت انحلال مجلس و چیره شدن فضای اختناقآمیز سیاسی بر کشور، به دوره استبداد ناصرالملکی شهرت یافته است. چند ماه پس از آغاز دوره فترت مجلس دوم و سوم (1332-1330ه.ق) دولت نجفقلی خان صمصام السلطنه، که قادر به رفع مشکلات داخلی و خارجی کشور نبود، جای خود را به دولت جدیدی داد که به ریاست میرزا محمد علی خان علاء السلطنه تشکیل یافت (صفر1331)، دولتی که دول روس و انگلیس آن را «دولت مقتدر» نامیدند. اگر چه در دوره مورد نظر خبری از فعالیت احزاب سیاسی و انتشار مطبوعات آزاد نبود و قسمت اعظم آن ـ در مقایسه با دوران مجلس اول و دوم ـ توام با اختناق سیاسی سپری شد، لیکن از ماههای میانی دولت علاءالسلطنه به بعد، تلاشهای جدیای از سوی عناصر ملی و آزادیخواه به منظور احیای نظام مشروطه صورت گرفت . نوشته حاضر تلاش دارد ضمن معرفی اجمالی اوضاع سیاسی ایران دردوره فترت مجلس، کوشش آزادیخواهان برای احیای نظام مشروطه را به اختصار مورد ارزیابی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
اگر چه در دورة مورد نظر خبری از فعالیت احزاب سیاسی و انتشار مطبوعات آزاد نبود و قسمت اعظم آن ـ در مقایسه با دوران مجلس اول و دوم ـ توأم با اختناق سیاسی سپری شد، لیکن از ماه های میانی دولت علاء السلطنه به بعد، تلاش های جدی ای از سوی عناصر ملی و آزادی خواه به منظور احیای نظام مشروطه صورت گرفت .
ناصرالملک نایب الـسلطنۀ مح افظـه کـار نیـز کـه هرگـز اعتقـادی بـه برقراری نظام مشروطه در ایران نداشت ، اقامت در فرنـگ و مـذ اکره بـا دولـت هـای روس و انگلیس دربارة مسایل ایران را به حضور در کشور ترجیح می داد و تصور می کـرد معـضلات سیاسی ـ اقتصادی ایران را فقط باید از طریق مذاکره با دولت های مزبور رفع و رجـوع نمـود (کتاب آبی، ١٣٦٣: ١٧٠٢ /٨؛ مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران ، سند ش ١١٣-١١٢ه .
تکاپوی مشروطه خواهان اختناق سیاسی ناشی از انحلال مجلس دوم که از سوی ناصـرالملک نایـب الـسلطنه و دولـت صمصام السلطنه بر کشو ر چیره شده بود ، تا پایان دولت صمصام السلطنه همچنان ادامه داشت ؛ تا آنکه در آغاز تشکیل دولت علاء السلطنه به تدریج فعالیت های سیاسـی ، از جملـه انتـشار مطبوعات غیر دولتی به صورت محدود ، بار دیگر از سر گرفته شد .
با تشکیل دولت علاء السلطنه (صفر١٣٣١)، بنا به دلایلی که ذکر شد ، تا حـدودی از شدت اختناق سیاسی و توقیف و بازرسی مطبوعات کاسـته گردیـ د و بـه تـدریج فعالیـت برخی از روزنامه های آزاد از سر گرفته شد؛ اما به موازات آن ، دولـت از غیبـت مجلـس سـوء استفاده کرد و با تصویب دو مصوبه ، راه خود را برای نظارت جدی تر بر مطبوعـات همـوار ساخت .