چکیده:
آغاز جنگ جهانی اول و حضور استعمارگران انگلیسی در جنوب ایران، مردم آزادی خواه جنوب ایران را که مدتی بس طولانی بود از ظلم و تعدیات انگلیسی ها به تنگ آمده بودند، واداشت به مبارزه علیه آنان همت گمارند. از جمله حرکت هایی که در جنوب ایران با هدف مبارزه با انگلیسیها و بیرون کردن استعمارگران از خاک بیطرف وطن صورت گرفت، قیام ژاندارمری در شیراز به رهبری یاور علی قلی خان پسیان وحمایت احزاب وبرخی نمایندگان مجلس از آن بود. این حرکت که در ابتدا توانست تمامی اتباع انگلیسی ساکن شیراز را به اسارت بگیرد و تا حدودی موفق بود، با مخالفت برخی از ایرانیان طرفدار متفقین که به همکاری با انگلیسی ها پرداخته بودند، به شکست انجامید. این مقاله بر آن است به بررسی علل و چگونگی شکلگیری این قیام و سپس دلایل عدم موفقیت آن بپردازد، و امید است با روشن کردن بخشی از تاریخ مبارزات ضد استعماری جنوب ایران ، یاد شهدای آزادیخواه جنوب ایران زنده نگاه داشته شود .
خلاصه ماشینی:
از جمله حرکت هایی که در جنوب ایران با هدف مبارزه با انگلیسی ها و بیرون کردن استعمارگران از خاک بی طرف وطن صورت گرفت ، قیام ژاندارمری در شیراز به رهبری یاور علی قلی خان پسیان وحمایت احزاب وبرخی نمایندگان مجلس از آن بود.
این ائتلاف از یک سو سبب تحکیم موقعیت سیاسی ـ نظامی حزب دموکرات فارس شـد، و از سوی دیگر برای صاحب منصبان ژاندارمری، که به تنهایی قادر نبودند در مقابـل مقامـات انگلیسی در شیراز و حبیب الله خان قوام ـ رئیس ایـل خمـسه ـ بایـستند، تکیـه گـاهی قـوی محسوب می گشت (فراشبندی، همان :٣٧ ).
این مذاکرات نتیجه بخش بود و قـرار شـد ایـن اسـرا بـا اسـرای ایرانی بازداشت شده توسط انگلیسی ها مبادله شو ند؛ هم چنین ، اموال مـصادره شـد ة خـوانین توسط انگلیسی ها در بوشهر ، مسترد گردد (اوکانر، همان : ١٣٢؛ فرامرزی ، ١٣٧٧: ٦٠-٤٧) بـه همین سبب مصالحه نامه ای بین دو طرف منعقد شد که متن آن به قرار ذیل است : « این صلح نامه به موجب شرایط ذیل بین دولت فخیم ۀ انگلیس و آقایان شیخ حـسین خـان و زایرخضرخان به صورت رسمیت واقع و امضا و مبادله شد.
حکومت مرکزی نیـز بلافاصـله حکم نصب وی را، به عنوان جانشین پدر و عنوان قوام ا لملک را بـه نـصرالدوله ابـلاغ کـرد (فرصت الدوله ، همان : ١٣٤؛ جنگ جهانی اول در جنوب ایران (گـزارش سـالا نۀ کنـسولگری بریتانیا در بوشهر)، ٦١).