چکیده:
ارتباط بین مراکز مهم استقراری در فلات مرکزی ایران و به خصوص در مکان های کویری بدون داشتن سیستم ارتباطی مطمئن امکان پذیر نبوده است. در این بین، طراحی شبکه های ارتباطی ازطریق ساخت جاده هایی قابل اطمینان، با اقامتگاه های بین راهی در مناطق کویری که عمدتا فاقد منابع آبی مطمئن سطحی و زیرزمینی هستند نیاز به تدابیری خاص دارد. ایرانیان با شناخت منابع آبی پایدار و ابداع تکنیک های پیشرفته تامین، انتقال و ذخیره آب و نیز از طریق ساخت تاسیسات امن بین راهی، به بهترین شکل ممکن زیرساخت های لازم را برای دسترسی آسان تجاری، سیاسی و اقتصادی بین مراکز مهم حکومتی و تجاری با یکدیگر فراهم نموده اند. ساخت کاروانسراها و شبکه های گسترده جاده ای در مراکز خشک و بدون آب کویر مرکزی ایران با ابداع قنات و طراحی شبکه های انتقال آب به وسیله حفر یا احداث کانال در دل سنگ یا با لوله های سفالین (تنبوشه)، ساخت فضاهای ذخیره آب از قبیل آب انبار یا استخر امکان پذیر شده است.
مقاله حاضر در جهت دستیابی به پاسخ پرسشی است بنیادی در زمینه چگونگی طراحی (مهندسی) شبکه های تامین آب در کاروانسراهای کویری. از این رو با مطالعه متون و بررسی میدانی به صورت موردی، منطقه نائین و در واقع کاروانسرای نوگنبد در 24 کیلومتری شرق نایین بر سر راه نائین ـ یزد، به عنوان موضوع تحقیق انتخاب گردید.
در این منطقه حداقل از قرن هفتم هـ. ق. ضمن شناسایی منابع مطمئن آبی در روستای ارکان در فاصله 15 کیلومتری کاروانسرای نوگنبد در کنار جاده اصلی اصفهان به یزد، شبکه انتقال آب پیشرفته ای با تنبوشه های سفالی، طراحی و اجرا شده که آب دریافتی پس از انتقال به نوگنبد از طریق آب انباری با حجم ذخیره مطمئن به مصرف کاروانیانی می رسید که به صورت شبانه روز در بین مراکز مهم استقراری مرکز ایران (اصفهان و کاشان) با شرق و جنوب شرق آن (همچون یزد و کرمان) در تردد بوده اند.
خلاصه ماشینی:
"کارکرد این سیستم بدین شکل بوده که ابتدا آب قنات اریکا در استخری به ابعاد تقریبی 10x10 متر وعمق حدود دو متر ذخیره میشده و سپس جهت تأمین آب کاروانسرا،آب ذخیره شده از طریق تنبوشهها بهمحل مورد نظر در نوگنبد انتقال مییافته است.
(سید رکن الدینمحمد بن قوام الدین انتظام الحسینی؛1365،ص 1) از جمله مکانهای وقف شده که در این وقفنامه آمده اطلاعات مربوط به سیستم آبرسانی نوگنبد و دهارکان است که به شرح ذیل ثبت شده است: «رباطی است که در بیابان بیآب و علف،یعنی در صحرای معروف به نهگنبد احداثشده و قبلا از یک محل بیسکنه و مخوف و خالی از آبادی بوده و با آن حال که داشتچگونه ممکن بود کسانی در آن محل سکونت نمایند یا عبور کنند و خیالشان راحت باشد ولیامروزه به یمن دولت واقف میبینیم که چگونه خانههایی در آن ساخته شده؛اینجا محلی بودهاست که هر عابری هرچه داشت از او میربودند و احدی نمیتوانست از آنجا عبور نماید ولیفعلا محل امن و مطمئنی شده و خانههایی در آن محل به وجود آمده و هرکس در آن محلبرود در امنوامان میباشد.
در این زمینه دو تکنیک ایجاد کانال سنگیجهت انتقال آب از چشمهای در 7 کیلومتری کاروانسرای عین الرشید(کبیری،1382،ص 229)و احداثشبکۀ انتقال آب قنات اریکا به وسیلۀ تنبوشههای سفالی و انتقال آن به طول 15 کیلومتر به مجموعه بناهایاقامتی نوگنبد،شاهد کوچکی از تلاش مهندسان ایرانی در تکنیک استحصال،انتقال،ذخیره و توزیع آب می-باشد که اولی در اواخر دورۀ تیموری و اوایل دورۀ صفوی احداث میگردد و دومی در دورۀ مغول و بهدستور وزرای ایرانی آنها احداث و حداقل تا اواخر دورۀ قاجار از آن استفاده میشده است."