چکیده:
دیرزمانی از روند تغییرات شتابان و حجیم شهرنشینی در کشور و به تبع آن تغییر سازمان فضایی خانههای معاصر جهت پاسخگویی و هماهنگی،با این تغییرات نمیگذرد.تغییراتی که باعث دگرگونی الگوهای فضایی و به دنبال آن تغییر نقش ریزفضاهایی شد که قرنها پاسخگوی نیازهای فرهنگی،اجتماعی اقوام ایرانی بودند. در این میان حیاط یکی از چندین نمونهای بود که دستخوش تحول یا به تعبیری نابودی گردید؛حیاط که در خانههای تاریخی لازمه زندگی ایرانی بود و همچون اتاقی بدون سقف،مأمن ساکنان خانه بود و امکان ارتباط آزاد با طبیعت را میسر میساخت و به تعبیری مظهری بود از صورت مرکزگرای عالم باطن،به کلی از سازمان فضایی خانه حذف گردید و آنچه باقی ماند فضای بازی بود،در حد فاصل معبر عبوری و ساختمان که بیشتر جنبه عبوری داشت. مقالهی حاضر در پی ارزشهای از یاد رفته در ساحت سکونت معاصر با بهرهگیری از روش تاریخی و توصیفی،به بررسی نقش حیاط در سازماندهی خانههای تاریخی دورهی قاجار(به علت حفظ بسیاری از آثار معماری،و امکان شناخت و فهم فرهنگ و زندگی آن دوره)میپردازد.در این راستا،ابتدا به مطالعهی عناصر اصلی خانه ایرانی(در دورهی قاجار)و بررسی الگوی فضایی و ویژگیهای خانه بر اساس آداب سکونت از منظر تاریخی پرداخته و سپس با بررسی میدانی تعدادی از خانههای تاریخی آن دوره(در شهر تبریز)به بازشناسی نقش حیاط در سازمان فضایی این خانهها اقدام نموده است.نگارنده این مهم را در دو حوزه،قلمرو زندگی و قلمرو معنی،مورد کنکاش قرار میدهد؛تا از این طریق نقش کارکردی و ساختاری حیاط نسبت به کل خانه، کنش متقابل ساکنین با حیاط در چارچوب شیوهی زندگی و رابطهی متقابل آن با سازمان فضایی،تفسیر ساکنان از طبیعت و اقلیم و رابطه آن با زندگی،بررسی گردد. این مقاله فتح بابی است برای بازشناسی این موضوع که حیاط در خانه ایرانی چه نقشی داشته و چه نقشی (میتواند)داشته باشد.