چکیده:
بررسی و شناخت دقیق آثار عرفانی،خصوصا تفاسیر عرفانی منوط به تحلیل دقیق مایههای شکلگیری نظام بیان صاحبان این آثار است. کشف نظام عملی و نظری این آثار و تبیین ارتباط آن دو به هم،در اینگونه موارد راهگشاست.در این مقاله سعی شده است تا از طریق تحلیل نظام عملی و نظری میبدی،نظام تفسیری او کشف شود.در این راه توجه به مفاهیمی چون تقوا،شریعت،طریقت،حقیقت و سنت؛و تبیین رابطهء آنها در یک مدل،پس از مطالعهء اثر و دقت در بساط واژگان آن،ضروری به نظر میرسد.در این تبیین سه مفهوم شریعت، طریقت و حقیقت به صورت همارز در کنار هم قرار میگیرند و در شکلگیری حلقههای دیگر تفکر او اثر میگذارند.ساختار اثر و تقسیم آن به نوبت ثانیه و ثالثه خود بیانگر این معناست.
خلاصه ماشینی:
"خود میبدی همواره در اثر خویش علاقهء بسیاری به تفکیک میان احکام شریعت و طریقت یا همان ظاهر و باطن دارد و همواره سعی میکند که پارادوکسهای ذهنی خود را در پرتو این دو مفهوم،در کنار مفهوم حقیقت،از میان ببرد؛از مهمترین این پارادوکسها که از همان قرون اولیه دامن اندیشمندان مسلمانان را گرفته بود،مسألهء جبر و اختیار و ارتباط آن با جزای الهی در آخرت است.
1-1-تقوا میبدی در کل اثر خود به واسطهء اهمیتی که برای شریعت قائل است،تقوا را از مفاهیم اصلی اندیشه و عرفان خویش و در مقابل واژهای به نام اجتماع قرار میدهد تا تفاوت حالتهای عارفانهء صوفیان تندرویی چون حلاج،احمد غزالی و با یزید را با تقوای شریعتمداران عالم آن روز،تنها در عرصهء حالات و روح و ذهن بداند.
این گرایش شدید میبدی به حدیث و سنت نبوی و پایبندی به شریعت،به گریز او از هرگونه تعقل و فلسفیگری منتهی میشود و گاه در این راه تا حد یک سلفی متعصب پیش میرود:«طریق الکلام طریق الظلام و شر الظلام ظلام الکلام الیک بمنهاج اهل الحدیث و ناهیک بالمصطفی من امام دع الخبط،فالدین دین العجوز علیکم بذاک و دین الظلام»2 البته میبدی در همهجا به این تندی به عقل نمیتازد و روح مباحث کلامی تفسیر او نیز مؤید همین مطلب است؛ولی در مجموع،او برای عقل بهعنوان منبعی برای کسب معرفت هویتی مستقل قائل نیست و عقل را تنها پاسبانی میداند که نباید عنان خود را به او سپرد.
چنانکه از کشف الاسرار برمیآید،نظر میبدی در باب طریقت بسیار آشفته است؛ گاهی آن را تا حد اجرای اوامر شریعت فرومیکاهد و گاهی آن را تا حد حکم عالم حقیقت بالا میبرد و البته در پارهای موارد با ذکر نام پیر،به جایگاه واقعی طریقت اشاره میکند."