چکیده:
نگاه ابزاری به عقود شرعی از مسائل مهم در بحث ربا محسوب می شود که از گذشته های دور، تحت عنوان «حیلههای ربا» مورد بررسی دانشمندان مذاهب مختلف قرار گرفته است. امروزه اینگونه نظر و نگاه به عقود شرعی در ربا، اهمیت بیشتری نسبت به قبل پیدا کرده است، زیرا از دیدگاه بنیانگذاران طرح بانکداری بدون ربا، عقود شرعی پیکره اصلی این طرح را تشکیل میدهد. بر اساس همین عقود است که بهرههای بانکی از ربویت خارج می گردد. آنچه در این سمینار میآید، ارزیابی درستی و نادرستی نگاه ابزاری به ربا در بانکداری دولتی در شرایط اضطراری و غیر عادی اقتصادی کشور میباشد (حیله ربوی)، چرا که گونه پردازش به این مسئله فقهی، از اهمیتی که در نتیجه بررسی خود این فرع دارد، نشانگر سبکی ویژه و نگاهی خاص در بررسیهای فقهی و اقتصادی است. حقیقت این است که اگر دیدگاه ابزاری به عقود شرعی را در سیستم بانکداری بدون ربا بپذیریم، در واقع ربا را به عنوان یک حقیقت موجود در ساختار اقتصادی جامعه پذیرفتهایم و این خود، سمت و سوی ویژه ای را در روند برنامه ریزی اقتصادی به دنبال دارد. به هر حال در این سمینار سعی شدهاست نگاه ابزاری به عقود شرعی و دلایل رد آن با استفاده از آیات و روایات مطرح و بررسی گردد.
خلاصه ماشینی:
به اعتقاد برخی از کارشناسان بانکداری، واقعیت این است که گرچه تلاش گردیده است با تنظیم عقود بانکی، بانکداری بدون ربا، اجرا گردد ولی در عمل اینگونه نبوده و عملا ربا در عملکرد واقعی اما زیر پوستی بانک ها به چشم می خورد لذا اهمیت موضوع دو چندان بوده و لازم است اندیشمندان و دست اندرکاران جهت جلوگیری از افتادن جمهوری اسلامی ایران به تورهای نا پیدا و پیچیده غرب و آلوده شدن معیشت مردم به ربا اقدام شایسته و عاجل نمایند (جمعی از نویسندگان، 1381: 697).
با توجه به اینکه روایاتی در زمینه مشروعیت استفاده از حیله های شرعی جهت فرار از ربا وجود دارد لیکن برخورد شدید قرآن و روایات با مسأله ربا باعث گردیده است دو دیدگاه متفاوت در خصوص استفاده از حیله های شرعی فرار از ربا بوجود آید بطوریکه تعدادی از فقها استفاده از حیلههای شرعی برای فرار از ربا را مجاز دانسته و برخی فقها از جمله امام خمینی (ره)، در کتاب البيع، ج ۲، ص۵۶۸، شهید صدر در کتاب البنك الاربوی في الاسلام صص ۱۹۶-۱۸۲ و شهید مطهری رحمهم الله در کتاب ربا، بانک بیمه مساله ربا، صص۲۳۸ – ۲۶۱، استفاده از حیله های شرعی را جایز ندانستهاند به هر حال در این مقاله ابتدا به بحث صوری بودن برخی از قراردادهای بانکی میپردازیم پس از آن به دلایل رد نگاه ابزاری به عقود شرعی (حیل شرعی) در بانکداری اسلامی پرداخته و اجمالا دلایلی که در این زمینه مطرح است را آورده سپس دیدگاه حضرت امام خمینی (ره) را در زمینه استفاده از حیل شرعی مطرح نموده در پایان نتیجه گیری و راهکارهایی که مد نظر می باشد ارائه خواهد شد.