چکیده:
ﻗﺎﻋــﺪه اﺣﺴــﺎن ﯾﮑــﯽ از ﻣﻬﻤﺘــﺮﯾﻦ ﻗﻮاﻋــﺪ ﻓﻘﻬــﯽ ﻣــﯽ ﺑﺎﺷــﺪ و ﺑــﺮ اﺳــﺎس اﯾــﻦ ﻗﺎﻋــﺪه ﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ ﺑـﻪ اﻧﮕﯿـﺰة ﺧـﺪﻣﺖ و ﻧﯿﮑﻮﮐـﺎری ﺑـﻪ دﯾﮕـﺮان، ﻣﻮﺟـﺐ ورود ﺧﺴـﺎرت ﺑـﻪ آﻧـﺎن ـﻮد، اﻗـﺪاﻣﺶ ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ آور ﻧﯿﺴــﺖ. در ﺗﺄﯾﯿـ ﺪ ﻗﺎﻋـﺪه اﺣﺴــﺎن ﺑـﻪ ﭘـﺎرهای از اﺣﺎدﯾــﺚ و رواﯾﺎت ﻧﯿـ ﺰ اﺳـﺘﻨﺎد ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﭘـﺲ ﮐﺴـﯽ ﮐـ ﻪ ﻋﻤﻠـﯽ را اﻧﺠـﺎم ﻣـﯽ دﻫـﺪ در واﻗـﻊ ﺑـﻪ ﻣﻮﺟﺐ ادﻟﻪ ﺿﻤﺎن، ﺿﺎﻣﻦ ﻣـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ. ﻣـﺜﻼ ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﺷﺨﺼـﯽ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺖ ﻓﻀـﻮﻟﯽ دراﻣـﻮال دﯾﮕــﺮی آن را ﺗﺼــﺮف ﻧﻤﺎﯾــﺪ و ﺗﺼــﺮف او ﻣﻮﺟــﺐ ﺗﻠــﻒ ﯾــﺎ ﻧﻘــﺺ اﻣــﻮال ﮔــﺮدد، ﻣﻮﺟــﺐ ﺿﻤﺎن اﺳﺖ؛ ﻣﻨﺘﻬﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑـﺎ ﺣﺴـﻦ ﻧﯿـﺖ ﻓﺎﻋـﻞ و ﺑـﻪ ﻗﺼـﺪﻣﺮاﻗﺒﺖ از ﻣـﺎل ﻣﺎﻟـﮏ وﺑـﻪ اﻧﮕﯿــﺰه ﺧــﺪﻣﺖ ﺑــﻪ او ﺑـﻮده ﺑﺎﺷــﺪ، آﻧﮕــﺎه ﺑﻄــﻮر اﺗﻔـﺎﻗﯽ ﻣﻮﺟــﺐ زﯾــﺎن و ﺿــﺮر ﮔــﺮدد اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪه ﯾﺎ ﻓﺎﻋـﻞ ﺿـﺎﻣﻦ ﻧﯿﺴـﺖ، ﭼـﻮن در اﯾـﻦ ﻋﻤـﻞ ﻗﺼـﺪ اﺣﺴـﺎن داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ. ﺑـﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در اﯾـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﻗﺼـﺪ دارﯾـﻢ اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ و ﺷـﻨﺎﺧﺖ اﯾـﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻬﻢ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﺳـﭙﺲ ﮐـﺎرﺑﺮد ﻗﺎﻋـﺪه اﺣﺴـﺎن را ﻣـﻮرد ﻣﺪاﻗـﻪ و ﺑﺮرﺳـﯽ ﻗـﺮار دﻫـﯿﻢ و ﺑﺎ اﯾـﻦ ﻗﺎﻋـﺪه ﮐـﻪ ﯾﮑـﯽ از ﻗﻮاﻋـﺪ ﻣﻬـﻢ و ﭘﺮﮐـﺎرﺑﺮد در ﻋﺮﺻـﻪ ﺣﻘـﻮق اﯾـﺮان و ﻓﻘـﻪ ﻣـﯽ ﺑﺎﺷــﺪ ﭘﮋوﻫﺸــﯽ داﺷــﺘﻪ ﺑﺎﺷــﯿﻢ. ﻻزم ﺑــﻪ ذﮐــﺮ اﺳــﺖ روش ﺗﺤﻘﯿــﻖ از ﻧــﻮع ﺗﺤﻠﯿﻠــﯽ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑـﻮده و اﺑـﺰار ﮔـﺮدآوری داده ﻫـﺎ و اﻃﻼﻋـﺎت ﻓـﯿﺶ ﺑـﺮداری و اﺳـﺘﻔﺎده از ﮐﺘـﺐ و ﻣﻘﺎﻻت و ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
در صورتي که شخص هيچ گونه تعدي و تفريط انجام نداده و تنها نيت او مصلحت مجروح بوده است، اينکه شخص بايد قبل از هر اقدامي تمامي احتمالات را در نظر بگيرد دور از منطق نيست، ولي آيا در شرايط اضطراري که جان افراد در خطر است و وظيفه انساني ما حکم مي کند به ياري ديگران بشتابيم باز اين نظريه حاکم است که شخص محسن را ضامن بدانيم ؟ از اين رو اين نظريه قابل انتقاد مي باشد و نبايد شخص محسن را که با قصد و نيت خير اقدام به عملي نموده و عمل او هم مطابق عمل انسان متعارف بوده و به طور ناخواسته موجب ضرر بيشتري شده، مورد مواخذه قرار داد، چون اگر چنين باشدکسي حاضر نيست تحت چنين شرايطي به هم نوع خود کمک کند، زيرا بايد احتمال آن را بدهد که ممکن است از عمل او ضرر بيشتري به شخص وارد شود.
در اين جا دو عنصر قصد و نيت خدمت به ديگري و اضطرار و ضرورت موجب عدم مسئوليت شخص ناجي و صدق عنوان محسن بر او مي گردد، اگر چه در حالت طبيعي تماس بدن فرد ناجي با زن اجنبي فعل حرام مي باشد ولي با توجه به ضرورت امر و اين که اگر فرد ناجي دخالت نکند، موجب هلاکت يک انسان مي شود و ضرري که از عدم دخالت شخص به وجود مي آيد بيشتر و مهمتر از ضرر اصلي است، قاعده احسان به عنوان يک حکم ثانويه باعث برداشتن حکم حرام مي گردد و بر فردي که فن شنا را مي داند واجب است نسبت به نجات جان يک انسان ديگر اقدام کند و در اين خصوص نه تنها به خاطر انجام اين عمل انساني سرزنش نمي شود، بلکه عمل او قابل تحسين و پاداش است و هيچ گونه مسئوليتي بر عهده او نيست.