چکیده:
ضرورت بازنگری، نقد، تحلیل و بررسی مسایل و علوم مربوط به حوزه زبان و ادبیات بر همه آشکار و روشن است. یکی از علوم مربوط به شعر و ادبیات فارسی علم بدیع است که نیازمند بازنگری همه جانبه و تحلیل و نقد صنایع نام برده و تعریف شده در آن است. با توجه به سیر تحول آن در طول ادوار شعر فارسی که ناشی از نگاههای متفاوت و ظریف بعضی شاعران به آن است، نگارنده در این مقاله به نقد و تحلیل دیدگاهها و نظریات درباره صنعت مراعات نظیر (تناسب) پرداخته است. ابتدا ضمن مقدم های به طبیعی بودن وجود این آرایه در شعر و تفاوت آن با بعضی دیگر از آرایه های پیچیده بدیعی اشاره نموده، آ نگاه با مراجعه به پانزده اثر مربوط به علم بدیع، از گذشته تا حال، تعاریف و دیدگاههای نویسندگان آن آثار را در مورد صنعت تناسب و سیر تاریخی آن، مورد نقد قرار داده و سرانجام پس از اشاره به بهترین تعریف و دیدگاه و طبقه بندی از این صنعت، به عنوان نتیجه، مواردی را که باید در یک نگاه و تعریف جامع از آرایه تناسب مد نظر قرار داد، برشمرده است.
خلاصه ماشینی:
"همانطور که ذکر شد،ایشان بدون هیچ قید و استثنایی تناسب را آوردن کلمات متناسب المعانی میدانستند،بدون اینکه نسبت ضدیت را جدا و استثنا کنند،حال آنکه چنانکه خواهیم دید،نسبت ضدیت بین کلمات را تحت عنوان صنعت مطابقه و تضاد میآورند،بدون اشاره به اینکه آیا این تناسب معنایی متضاد بین کلمات،با توجه به آنچه که در صنعت تناسب گفتهاند،خود میتواند ذیل عنوان تناسب جای گیرد یا نه؟البته،بنده دربارهء مؤلف کتاب ابدع البدایع به دقت نظر او در این مورد اشاره کردم و نه تصریح به اینکه آیا وجود نسبت تضاد بین کلمات از مقولهء تناسب میتواند باشد یا نه؟باید این نوع را صنعت جداگانهای به نام مطابقه و تضاد بدانیم و بشناسیم؟البته،همینجا باختصار بیان میداریم که نگارنده نیز چون برخی دیگر صنعت تضاد را به علت همان ارتباط و نسبت معنایی متضاد کلمات با یکدیگر،زیرمجموعهء صنعت تناسب میداند.
دو نکتهء قابل ملاحظهای که در تشریح و تعریف تناسب و مراعات نظیر در این کتاب دیده میشود،نخست توضیح مناسب مؤلف است از انواع تناسبها بین واژگان و روشهای گوناگون ایجاد این تناسبها و چندین صنعت بدیعی را ذیل عنوان«تناسب»گنجاندن که البته صنایع دیگری چون لف و نشر،جمع،تقسیم،تلمیح و ارصاد نیز میتوانست زیر این عنوان قرار گیرد.
ما در اینجا از باب اهمیت موضوع و برای اینکه نشان دهیم،نوآوریها و نگاههای تازه و جالب توجهی که مؤلفان آثار بدیعی نسبت به صنایع و آرایهها دارند،چگونه مسبوق به سابقه و مرهون تلاشهای ذهنی و علمی استاد همایی بوده است،سه نکتهء مهمی را که استاد ضمن آرایهء تناسب یادآور شدهاند،عینا نقل و توجه خوانندگان را بویژه به نکات دوم و سوم معطوف میکنیم:در اینجا چند نکته مهم داریم که باید آن را توضیح دهیم:1-صنعت«تناسب»و «مراعات نظیر»،از لوازم اولیهء سخن ادبی است؛یعنی در مکتب قدیم اصل ادب فارسی،سخن نظم و نثر،وقتی ارزش ادبی پیدا میکند که مابین اجزای کلام تناسب و تقارب وجود داشته باشد."