چکیده:
نظام سیاسی و حکومت یکی از بنیادیترین و پرمناقشهترین مباحث اندیشه سیاسی تاریخ اسلام است و عالمان و فقیهان، بهویژه عالمان شیعه برای حفظ اسلام و صیانت از مسلمین و جوامع اسلامی آرای گوناگونی را در این باب ارایه دادهاند. آخوند خراسانی بهعنوان یکی از برجستهترین رهبران نهضت مشروطه و هدایتگر جنبش بیداری اسلامی از این حیث از جایگاه خاصی در جهان اسلام برخوردار است. ایشان با صدور احکام حکومتی متعددی در ساحتهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و قضایی به حمایت و هدایت مردم و جامعه پرداخت. صدور این احکام براساس نیابت و ولایتی است که مرحوم آخوند در برخی از احکام خود بدان اشاره فرموده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با روش تحلیلی توصیفی و با بهرهگیری از اسناد کتابخانهای به بررسی مهمترین احکام حکومتی آخوند خراسانی در حمایت از استقلال و اسلامیت آن، ازجمله حکم جهاد علیه متجاوزان روسی و انگلیسی، سرنگونی محمدعلی شاه، تحریم خرید کالای خارجی، احکام حکومتی در باب مشروطیت و موارد دیگر بپردازد.
خلاصه ماشینی:
2. احکام متعدد در نهضت مشروطيت هنگامی که بحث مشروطیت و حرکت انقلابی آن مطرح شده بود و این حرکت به جریان افتاده بود، برخی از علما و مردم متدین ایران در نامهای با تشریح اوضاع و شرايط کشور برای پیوستن به نهضت مشروطیت از مراجع نجف پرسیدهاند: آیا جایز است که دولت را از استبداد، مانع شده و وادارند که امورات سیاسی و مملکتی را با تصویب و تصدیق علما و عقلای مملکت اداره کند و آنچه علما و عقلا صلاح بدانند معمول و مجری دارند یا خیر؟ از این گذشته جواز یا حکم وجوب دارد؟ مرحوم آخوند در پاسخ مینویسد: «معلوم است اهتمام در تقلیل ظلم و سد ابواب تعدیات مستبدانه و نا امنیهای طرق و شوارع و ترتیبات صحیحه در آسایش عموم مسلمین و آبادانی مملکت و تهیه و استعداد قطع طمع اعادی و غیر ذلک من المصالحالعامة از اهم تکالیف عامه مسلمین است» (حائری، 1374، ج 1، ص 161ـ162).
مرحوم آخوند در یکی از این احکام حکومتی خود مینویسد: «به عموم ملت ایران حکم را اعلام میداریم؛ الیوم همت در دفع این سفاک جبار و دفاع از نفوس و اعراض اموال مسلمین از اهم واجبات و دادن مالیات به گماشتگان او از اعظم محرمات، و بذل جهد و سعی بر استقرار مشروطیت بهمنزله جهاد در رکاب امام زمان ارواحناه فداه، و سر مویی مخالفت و مسامحه، بهمنزلة خذلان و محاربه با آن حضرت است» (کسروی، 1369، ص730).
برای حفظ کیان اسلام و مسلمین و بهویژه ایران اسلامی در برابر تجاوز روس و انگلیس و ایادی آنها اعلام موضع کرده و حتی حکم جهاد صادر کرد.