چکیده:
در میان واژههای عربی که وارد زبان فارسی شدهاند، لغاتی وجود دارند که دستخوش تحول معنایی شده و در معنی یا معانی جدیدی به کار رفتهاند. یکی از این لغات، واژۀ «مشروح» است که در متون فارسی مخصوصاً در منشآت و نثرهای منشیانه بهعنوان یک اصطلاح و سند دیوانی به کار رفته است. در این تحقیق، که به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته، کاربرد و معنای لغت «مشروح» با استناد به شواهدی از متون نظم و نثر فارسی بررسی شده است. نتایج این پژوهش نشان میدهد که «مشروح» در متون فارسی، به معنی«جریده»، «سند» و «حکم» به کار رفته و در دواوین استیفا و عرض رایج بوده است. این معانی در فرهنگهای لغت فارسی مغفول مانده است.
Among the Arabic loanwords in the Persian language, there are words that have undergone certain semantic changes taking on new uses. One of such words is mashrooh, specifically and widely used in epistolatory as well as embellished prose writings as a divani [courtly/ governmental administrative] term.Using a descriptive-analytical approach and documenting by examples from Persian prose and poetry sources, this article examines the new meanings of the term mashrooh. The findings of this study indicate that mashrooh has been used in Persian texts in the sense of “gazette”, “document” and “decree” prevalent in the state offices of Estifa (Finance) and ‘Arz (regulatory oversight of the army).These new applications of mashrooh have been overlooked in Persian dictionaries.
خلاصه ماشینی:
تغییر معنایی «مشروح» در متون فارسی «مشروح»؛ مترادف با «جریده» جریده را یکی از اصطلاحات دیوانی و درباری به معنای «دفتر یا کتاب یا رسالهای که حاوی مسائل مملکتی از مالی و لشکری و جز آن باشد» دانستهاند (انوری، 1355: 240) که در ترکیباتِ جریدۀ القاب، جریدۀ انصاف، جریدۀ حشم، جریدۀ سپاه، جریدۀ زندانیان، جریدۀ عرض، جریدۀ عطا، جریدۀ غلامان و جریدۀ سودا، به کار رفته است.
جستاری در متون نظم و نثر فارسی نشان میدهد که لغت «مشروح» نیز در برخی از این متون دقیقاً مترادف با «جریده» و به معنای «دفتر ثبت امور مملکتی» یا «فهرست و دفتر درج اسامی» به کار رفته است.
نظامی در این ابیات، لغت «مشروح» را دقیقاً مترادف با «جریده» و «روزنامه» به کار برده است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} (نظامی، 1387: 329) نگاهی به شروح هفتپیکر نشان میدهد که شارحان این اثر نیز «مشروح» را، با توجه به فحوای کلام نظامی، اینگونه دانستهاند: وحید دستگردی «مشروح بازداشتگان» را «دفتر اعمال زندانیان» معنی کرده است و در شرح ابیات چنین آورده است: [بهرام] یک جهان مردم سرگشتۀ مجروح دید که در مشروح و دفتر پادشاهی، شرح حالشان نوشته شده که کشندۀ کشتگان، شاه و شفاعتکنندۀ جانبردگان دستور است (وحید دستگردی، 1387: 329).
در نتیجه، همانطور که از متن هفتپیکر برمیآید، نظامی «مشروح» را معادل دفتری به کار برده که فهرست اسامی زندانیان و شرح حالشان در آن ثبت میشده است؛ و این همان معنایی است که در متون، بهویژه متون منشیانه، برای «جریده» منظور شده است.