چکیده:
شکستهای ایرانیان در جنگ با روسیه در دورۀ قاجار، ایرانیان را از زاویۀ یک تمدن مغلوب با غرب آشنا کرد. سیاستمدار، متفکر و منورالفکر ایرانی خود را در مقام مقایسه با تمدن جدید قرار داد و شروع به گرتهبرداری از آن کرد. نخستین آشناییهای مصلحانۀ ایرانیان با تمدن جدید از خلال آگاهیهایی به وجود آمد که سفرنامهنویسان ایرانی از تمدن غرب ارائه نمودند. بیشتر این سفرنامهنویسان، پس از حیرت در برخورد با این تمدن جدید نتوانستند پیشرفتهای اروپا را در راستای تحولات مفهومی و نظری تحلیل نمایند؛ بنابراین به تقلیل این مسائل در حد امور عینی روی آوردند. اگرچه بخشی از این امر را باید حاصل ناتوانیهای زبانی دانست؛ اما مهمتر از آن، ناتوانی درک مبانی نظری و مفاهیم جدید بهدلیل یکسانپنداری بود که این افراد میان سنت و تجدد برقرار کرده بودند و صرفاً برتری غرب را از منظر فناورانه مینگریستند. در این مقاله، نگارنده بهدنبال این است تا با بررسی سفرنامههای سیاحان ایرانی از غرب، دریافتهای نخستین سفرنامهنویسان دوران قاجار از تمدن غرب را بررسی و تحلیل کند.
خلاصه ماشینی:
اگرچـه ورود حجم عظيمي از اين مفاهيم در قالب چنين نوشـته هـايي مـيتوانسـت در آگـاهيهـاي عمومي تزلزلي ايجاد نمايد؛ اما بيتوجهي به مباني نظري آن سبب گرديد که آگاهي ايرانيـان از تمدن غربي در حد مسائل ظاهري و پيشرفت هاي مادي باشد؛ به همين دليل پژوهشگر در تلاش است تا بر اين امر تأکيد نمايد که نخستين آگاهيهاي به وجودآمده از دريچۀ سـفرنامه در ايران ، فاقد هرگونه پشتوانۀ مفهومي و فکري بوده و در حد مسائلي به مراتب کم اهميـت تـر تقليل يافته است .
امکان ايجاد افقي نوين نزد سفرنامه نويسان ايراني از تمدن غرب ميرزا صالح از نخستين محصلان ايراني که توسط عباس ميـرزا بـه غـرب فرسـتاده شـد، به دليل تحصيل در فرنگ و فراگرفتن زبان هاي انگليسي و فرانسوي و برخي از علوم و هنرهـا، توانست نخستين و شايد تنها فردي باشد که در مقايسه با ساير سـفرنامه نويسـان ، بـه درکـي عميق تر از اين تمدن جديد دست يابد.
نکته اي کـه بايـد بـه آن توجه داشت ، اين است که حيرت ميرزا ابوالحسن خان نه از مباني پيشرفت هاي غرب ، بلکه از مسائل ظاهري بود.
اگرچه نميتوان منکر ارزشمندبودن سفرنامه هاي قديمي ايراني بود؛ اما مسئله اينجـا اسـت کـه همان سنت فکري نيز در ميان سفرنامه نويسان دوران جديد تداوم پيدا کـرد و از منظـر مسـائل سنتي به مسائل جديد نگاه ميکردند.