چکیده:
ماده تاریخ (chronogram)، تبدیل اعداد و ارقام تاریخ به حروف و واژهها و عبارتهای معنادار است. این فن، به تدریج و بر اثر تحولات و رشدی که داشته، به ویژه در دورة صفویّه و قاجار تبدیل به شکلهای پیچیدهای شده است و کم کم مورد توجّه اهل سیاست واقع گشته که از آن مستقیما در تحولّات تاریخی و اثبات حقانیّت خود و نیز انکار مخالفان سود جستهاند.
استفاده از ماده تاریخ و کوشش برای متقارن کردن آن با ظهور صفویّه، جلوس شاه اسماعیل، تشکیل سپاه شاه طهماسب، بعضی از فتوحات هند در دورة شاه عباس، جلوس نادر، ظهور باب و امضای مشروطیّت، بخشی از این رویکردهای تاریخی است که در این پژوهش به آن پرداخته شده است.
تعدادی از این مواد نیز به جز بیان تاریخ خاص، به طور غیرمستقیم، مبیّن برخی از مسائل پنهان اجتماعی و تاریخی است که با نگاهی به نظریّة رمزگردانی (code switching) میتوان از آن در تحلیلهای تاریخی استفاده کرد.
Chronogram defined as an inscription,sentence,or phrase in which letters express a date or epoch being added together by their values. This technique has been converted to complicated forms due to its progress during Safavid empire and Kajar period. Hence it became the point of attention and preoccupation among different political parties. They put upon it directly in the historical evolutions in order to prove their legitimacy as well as to deny their opponents. Auther of this study has been attempted to examine parts of those historical evolutions namelyadvence of Safavid empire,accession of Shah Ismaiel,formation of Shah Tahmasb army,conquring of India in Shah abbas period,accession of Nadir Shah and signing of Mashrutah constitution. As revealed by the author, most of the above mentioned evolutions indirectly express several hidden social and historical issues. The focal point is that probably they can be used for various historical analysis according to the codeswitching theory.
خلاصه ماشینی:
اين فن ، به تدريج و بر اثر تحولات و رشدي که داشته ، به ويژه در دورة صفويه و قاجار تبديل به شکل هاي پيچيده اي شده است و کم کم مورد توجه اهل سياست واقع گشته که از آن مستقيما در تحولات تاريخي و اثبات حقانيت خود و نيز انکار مخالفان سود جسته اند.
کامل ترين منبع پژوهشي نو، آن را چنين تعريف ميکند: «ماده تاريخ يعني مقيد کردن ارقام فرار و اشتباه پذير رياضي به حروف دري و بيان سال هاي تاريخي در قالب کلمات و عبارات و جمل ، به منظور حفظ ضبط صحيح تاريخ وقايع مختلف از تولد و مرگ و ازدواج و فتح و شکست و جلوس و تأسيس بناهاي مذهبي يا عام المنفعه ، با حفظ تناسب کلمات و عبارات با اصل واقعه ، که يکي از مظاهر تجلي فکري و نمودارهاي ذوق سليم و زيباپرست ايراني بوده است و اين کار، از حدود قرن چهارم هجري آغاز شده است و تا امروز- هرچند بسيار رنگ پريده و نفس بريده- ادامه دارد» (نوايي ،نقل در صدري، ١٣٧٨: ب مقدمه ).
مثلا يورش خونبار عبدالله بن اسکندر خان به مشهد در سال ٩٩٠ ق و محاصره و شکستن باروهاي آن و فرمان قتل همه ، از خاص و عام در اين بيت : ز فتح خان اگر تاريخ خواهي ز «قتل عام مشهد» مي توان يافت (جعفريان، ١٣٧٩ :٦/١- ٦٥) ١٣- جلوس شاه عباس اول يا کبير (سلطنت ١٠٣٨- ٩٩٦) نيز گرچه با عبارت «عباس بهادر خان» يعني ٩٩٦ مساوي درآوردند (ترکمان، ١٣٨٢: ٣٧٩/١) اما حتي عبارت معروف «ظل الله » نيز نتوانست براي چنين هدفي مناسب باشد.