چکیده:
به اشعاری که بیشتر در قالب دوبیتی به گویش نواحی غرب، مرکز و شمال ایران سروده شده، فهلویات میگویند. در طول تاریخ، افزون بر فارسی، بهعنوان زبان مورد قبول سراسر ایرانشهر یا ایران بزرگ و نیز سرایش شعر به آن، زبانهای منطقهای و محلی نیز فعالیتهای ادبی خود را داشتهاند. منطقۀ آذربایجان فعلی جزو مناطقی است که زبان پهلوی آذربایجان در قرون گذشته در آن رواج داشته است و مردم منطقه، ضمنِ تکلم به پهلوی آذربایجان، فهلویاتی نیز به این زبان سرودهاند. هدف این مقاله، در ابتدا، بیان تعریفی از فهلویات و سپس معرفی شعرایی است که در تبریز به این زبان شعر سرودهاند. بهمنظور یافتن شناخت اندکی با ویژگیهای این زبان و اشعار سروده شده به آن، نمونههایی از این اشعار فهلوی بررسی میشود.
The verses mostly written in the do beyti form (a form similar to quatrain) in the dialect of the western and northern regions of Iran are called Fahlaviyat. Through history, in addition to Farsi as the accepted language all across Iranshahr or Greater Iran and composing poetry in this language, the local and regional languages have had their own literary activity. The present Azerbaijan is part of the regions in which the language of Azerbaijan has been prevalent in the past, the people of the region writing Fahlaviyat while speaking the Pahlavi language of Azerbaijan. This article aims at first presenting a definition of Fahlaviyat and then introducing poets of Tabriz who have composed poetry in this language. To acquire a little understanding of the characteristics of this language, some of the Fahlavi verses are examined.
خلاصه ماشینی:
بر اساس یافتههای برخی از پژوهشگران حوزۀ تاریخ زبان، آذری برای چندین قرن در منطقۀ آذربایجان مورد استفاده بوده است و اشعاری نیز از شعرای آذربایجان به این زبان در متون مختلف دیده میشود.
از آنجا که به اشعاری که به زبانهای محلی باقیمانده از زبان پهلوی در دورۀ حیات زبان فارسی دری سروده شده، «فهلویات» گفته میشود، در این مقاله نیز همین عنوان برای معرفی اشعار باقیمانده به این زبان در میان شعرای تبریز استفاده شده است.
پیشینۀ تحقیق با وجود اینکه بحث دربارۀ زبان دیرین آذربایجان کم و بیش در سخنان مستشرقان و پژوهشگران غربی دیده میشود، اولین اثر مستدل و علمی دربارۀ این زبان را احمد کسروی تبریزی با عنوان آذری یا زبان باستان آذربایگان نگاشته است که برای نخستین بار در سال 1304 شمسی در تهران چاپ شد.
از همام تبریزی دو نمونه شعر فهلوی به زبان آذری، یکی ضمن غزلی کامل و دیگری به شکل ملمّع، که بیت آخر آن به زبان آذری است، باقی مانده است: بدیدم چشم مستت رفتم از دست گوان وا بر دلی کو یا نبی مست دلم خود رفت و میدانم که روزی به مهرت هم بشی خوش یانم اژ دست به آب زندگی ای خوش عبارت لوانت لاوه اَچ دیل ویان بست دمی بر عاشق خود مهربان باش کژی سر مهر ورزی گست بو گست اگر روزی نبینم روی خوبت بشان شهرانره او سر زنان دست به عشقت گر همام از جان برآید مواژش کان یوان بمرت و وارست گرم خا وا کری بشنم بوینی به بویت خته بوم ژاهنام سر مست (همام تبریزی، 1394: 62-63) * ترجمه: چشم مستت را بدیدم.