چکیده:
قهوه خانه ها نهادهایی سنتی بودند که در آنها افراد علاوه بر نوشیدن چای )پیشتر قهوه( و برگزاری
نوعی دورهمی مردانه، مسائل فرهنگی، اجتماعی و گاه سیاسی را با دیگران در میان می گذاشتند. در
واقع قهوه خانه ها محلی برای گذران اوقات فراغت مردان و هم صحبتی آنان بود و از هر صنف، به این
مکان رفت و آمد می کردند و اغلب در آن، حضور دایمی داشتند و این حضور را با آویختن نمادی
از صنف خود نشان می دادند. نانواها، قصاب ها، پهلوان ها، لوطی ها، مرشدها و مشاغل دیگر، با
حضور در این مکان مسائل مختلف کاری خود را مطرح می کردند. علاوه بر نهادهای صنفی،
نقاشی هایی نیز بر دیوارهای قهوه خانه ها آویخته می شد که سبک خاصی داشتند و نقاشی قهوه خانه ای نامیده می شدند. قهوه خانه ها به صورت مردمی و عمومی در دوره صفوی شکل گرفت. این نهاد سنتی
در طول زمان، آداب و مناسبات ویژه ای را در میان افراد ایجاد کرد که در این مقاله به این
ویژگی های مردم شناختی اشاره شده است. همچنین حضور شاعران، درویشان، نقالان و وعاظ در این
مکان ها وجه فرهنگی و اجتماعی آن را پررنگ می ساخت. مشاغل مرتبط با قهوه خانه، فضا و کالبد
قهوه خانه، واژگان و اصطلاحات قهوه خانه ای از جمله مباحثی هستند که در این نوشتار به آنها اشاره
شده است. این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای و میدانی نگارش یافته است.
خلاصه ماشینی:
از راست به چپ : استاد جهان اينانلو، استاد محمد حميدي و پژوهشگر به نظر ميرسد قهوه چيگري، يکي از مشاغل رسمي و شناخته شده در جامعه ايـران بوده است و از لحاظ نوع و چگونگي کار و وظايفي که به عهـده داشـته انـد، بـه چهـار دسته تقسيم ميشدند: الف ) قهوه خانه هاي درون شهرها که در هر کوي و برزني وجـود داشـت و افـرادي چون «قندچي»، «استکان دار»، «قليان چاق کن » و «ديزيپز» در آن خدمت ميکردند.
قهوه خانـه هـا در دوره صفويه بسيار مهم و مجلل بوده اند، به گونه اي که حتي پادشاهان نيز به آنجا رفت و آمد داشتند و براي اين منظور هر قهوه خانه داراي يک غرفه بزرگ به نام شاه نشـين بـود.
بايد توجه کرد که در اين دوران بخشي از مردم تهران را سياه ها تشکيل ميدادند و چون صاحب اين قهوه خانه خـود سـياه بوده است ، سياهان به آن رفت و آمد داشته اند و مردم عادي تهران آنان را مسخره ميکردند.
(١٣٤٥: ٧٥) نقش اجتماعي قهوه خانه ها قهوه خانه هاي ايران در دوران صفوي مرکز سرگرمي و ميعادگاه شاعران و هنرمنـدان و اهل دل بوده است ؛ سخنوران و اديبان همه روزه در آنجا جمع ميشدند و اشعار خود را براي يکديگر ميخواندند.
خيل بـيشـماري از اقشار مردم ، اوقات فراغت خود را در اين قهوه خانـه هـا مـيگذراندنـد و ضـمن تبـادل نظرها و کسب اخبار، به شنيدن داستان هايي از شاهنامه ، کتب مـذهبي و حکايـات دلپـذير عاشقانه که در ادبيات فارسي فراوان يافت ميشود و از سوي نقال اجرا مـيشـد، مشـغول ميشدند و چنين بود که نقاشي قهوه خانه با توصيف نقال از وقايع مختلف شکل گرفت و هنري به وجود آمد که آن را نقاشي عاميانه ، ايواني يا قهوه خانه اي خواندند.