چکیده:
حکومت صفویه با تکیه بر شمشیر قزلباش از یک طرف و دیوان سالاری و نمادهای فرهنگی جامعه ایرانی از طرف دیگر، گام در راه منافع مردم ایران گذاشت، بازسازی هویت ملی ایران را آغاز نمود و توانست برای کشور ایران تمامیت ارضی را به ارمغان آورد. پادشاهی صفوی در ادامه حکومتش خود چنان با فرهنگ ایرانیان همراه شد که خود بهترین تلاش را در این راستا انجام داد. یکی از محوری ترین موضوعات در فرایند تکوین دولت مرشد - شاهی صفوی - چالش بین عناصر دیوانی اهل قلم و قزلباشان اهل شمشیر است. دولت دینی صفویان برای ادامه بقا و تکوین خویش لامحاله ناچار شد کشورداری و سیاست را به گروه هایی واگذار کند که دارای قدمت و پیشینه درخشانی در این زمینه بودند. بدین گونه اداره نهاد مهم و تاثیرگذار وزارت بر عهده ایرانیان دیوان سالار گذاشته شد. این فرایند ضرورتی گریز ناپذیر می نمود، چراکه رقبای آن ها مردان چنین میدانی نبودند. این تنازع به ویژه در دوره شاه اسماعیل منجر به برتری و غلبه عناصر دیوانی شد و مقام وزارت در دست این گروه تحولات چشمگیری در راستای تکوین دولت مرشد - شاهی پدید آورد.
خلاصه ماشینی:
جایگاه و نقش ایرانیان در تحولات نظام دیوانی عصر شاه اسماعیل اول تا محمد خدابنده دکتر م رضا قنادی ١، مریم غفاری ١ ر محمد ، مریم چکیده حکومت صفویه با تکیه بر شمشیر قزلباش از یک طرف و دیوانسالاری و نمادهای فرهنگی جامعـه ی ایرانی از طرف دیگر، گام در راه منافع مردم ایران گذاشت ، بازسازی هویت ملی ایران را آغـاز نمـود و توانست برای کشور ایران تمامیت ارضی را به ارمغان آورد.
همین امر باعث ایجاد کشمکش هایی بین عناصر تـرک و تاجیـک شد، تنش هایی که شاه اسماعیل سعی کرد با توجه به وابستگی اش به اشرافیت ایرانی ، تلفیقی با عناصر قزلباش به وجود آورد تا شکاف بین جنبه های دین سالاری و دیوانسـالاری حکومـت پر شود.
ایرانیانی که تا جنگ چالدران این منصب را در اختیار گرفتند، می توان ویژگی ها و اقداماتشان را از خلال منـابع بـه ایجاز چنین دریافت نمود: حضور امیر نجم زرگر در منصب عالی وکالت به سال ٩١٣ هجریقمری در واقع با تدبیر و فراست و سخاوتمندی خاصی تعقیب گردید، ولی به لطف شاه و وقـوف بـه معایـب و مفاسـد امیران ترک، به ویژه قدرتطلبی آنان، کوشید با تکیه بر تمرکز قدرت در دست پادشاه از نفـوذ و دخالت های بی حد و حصر امرای ترک بکاهد، تا جـایی کـه ترکـان را در امـور ملـک و مـال دخالت نداد (غفـاری،١٣٤٣: ٢٧١).
بی شک هدف شاه اسماعیل از انتصاب ایرانیان به منصب وکالت این بود کـه مـی خواسـت آتش خصومت میان نظامیان قزلباش و دیـوانسـالاران ایرانـی را برافـروزد، تـا هـم از قـدرت قزلباشان کاسته شود و هم با تفرقه افکنی میـان آن دو نیـرو، آنـان را بـه توطئـه گـری علیـه یکدیگر مشغول دارد.
ایجاد این مقام نشان دهندهی کوششی از سوی شاه اسماعیل بود برای پر کردن شکاف بین جنبه های دین سالاری و دیوانسـالاری حکومـت .