چکیده:
این جستار، بر آن است با توجّه بنصّ سخنان ابوالفضل بیهقی(470ق- 385)، گزارشی نو از وزارت در «تاریخ بیهقی» ارائه دهد. بیهقی دیوان وزارت و عملکرد وزیر و وزیرگونهها را بروشنی تبیین کرده است. غالب آثار فقط به بررسی جنبه تاریخی وزارت پرداختهاند، امّا بنا بگفته خود بیهقی، وزرایی پنهانی، وزیرگونهها یا وزارءالسّوئی در دوره غزنوی بودند که رسما شغل وزارت نداشتند، امّا بطور پنهانی در امور دخالت داشتند و باصطلاح، پادشاه را بر کاری میآوردند و سخنشان، گاه حتّی از وزیر نیز مهمتر شمرده میشد. از اینرو، با توجّه بشواهدی که از ساختار وزارت در دورههای قبل و بعد از غزنوی وجود دارد، در این مقاله اثبات شده است که وزارت در «تاریخ بیهقی» تنها مربوط بوزیر دیوان وزارت نیست؛ بلکه علاوه بر وزیرگونهها، مصادیق دیگری نیز دارد که بآنها اشاره شده است.
In this research, According to the text of Abolfazle Beihaghi speech, there was a new report of the ministey provided in Beihaghi history. Beihaghi brithely has distinguished ministry divan and the function of the minister and Pseudo-ministers. Basically, most impression only appropriated on the aspect of history ministry but hidden ministers, Pseudo-ministers or bad ministers were in Ghaznavi period, although they were unofficially ministers, also they interefered on the kings decisions and also their viewpoints were more important than the basic minister. According to the witnesses of construction of ministery in before and after Ghaznavi period , the article has provided that the ministry in Tarikh-e-Beyhaghi does not mean the minister of ministry divan exclusively, but it has some other meanings which are mentioned an article.
خلاصه ماشینی:
نیز اداراتی بنام دیوانها بودند که با توجه بنحوة عملکرد و تصدیق منابع معتبر میتواند همان وزارت خانه ها در عصر حاضر باشد (برهان قاطع ، ذیل : دیوان ) یا منصب حاجب بزرگ که وظایف وزیر دربار را بعهده دارد (اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی، ص ٣٠).
پژوهشهای انجام شده یا بیشتر به جنبۀ زیباشناسی اثر بیهقی پرداخته (کتاب شناسی ابوالفضل بیهقی) یا در خلال بررسی مسیر تاریخ عمومی در گذر از دورة غزنوی، به وزیران آن نیز اشاره ای کرده اند(مقدمۀ ابن خلدون ، ١٣٣٦)؛ گاهی هم در بعضی کتابها و مقالات تنها به یک جنبۀ کوچک از منصب وزارت در «تاریخ بیهقی» اشارة مختصری شده است (غزنویان از پیدایش تا فروپاشی) یا اینکه این آثار صرفا تصحیح و ترجمه هایی بوده که در لابه لای مطالب کتاب ، سخنان کوتاهی دربارة مصادیق وزارت درج کرده اند(ترجمۀ تاریخ مسعودی،آرنوس و کاریوویچ ، ١٣٤٤ش /١٩٦٢م ).
با مطالعه در «تاریخ بیهقی» درمییابیم مقام وزارت بمنزلۀ مقام نخست وزیری یا ریاست جمهوری امروز بوده است ؛ یعنی همانطور که نخست وزیر یا رئیس جمهور، بعد از رسیدن بقدرت برای سایر وزارت خانه ها، وزیر انتخاب میکند، کسی که بریاست دیوان وزارت میرسید، برای سایر دیوانها رئیس (وزیر) انتخاب میکرد و با توجه باینکه در معانی دیوان در قدیم ، وزارت خانه را نیز ذکر کرده اند، این شباهت بیشتر میشود(برهان قاطع ، «دیوان »)؛ مثلا وقتی احمد حسن میمندی به وزارت رسید، بوسهل حمدوی را که تا پیش از این ، وزیر بود، به شغل اشراف مملکت رسانید(تاریخ بیهقی، ص ١٤٩).