چکیده:
این پژوهش جریان اعتزالگرای امامیه در بغداد را از سالهای آغازین شکلگیری این جریان در حدود نیمه سده سوم هجری تا پیش از ظهور شیخ مفید در اوایل سده چهارم، میکاود. غایت نهایی این پژوهش، روشنساختن زوایای پنهان بخشی از تاریخ اندیشه امامیه و نشاندادن تطور کلام امامیه، پیش از شکلگیری مدرسه کلامی بغداد با محوریت شیخ مفید است. در این پژوهش این پرسش اساسی که آیا امامیه بغداد تحت تأثیر آرا و عقاید معتزله قرار داشته است، با این فرضیه دنبال میشود که اندیشه اعتزالی در رویکرد فکری امامیان بغداد مؤثر بوده است. به نظر میرسد برخی از امامیان بغداد در نیمه دوم سده سوم هجری به تعالیم اعتزالی توجه نشان دادند. اما گرایش اعتزالی در میان توده امامیه بغداد فراگیر نبوده است. از اینرو با حضور حدیثگرایان قمی در بغداد، اعتزالگرایان امامی آن شهر تا پیش از ظهور شیخ مفید به حاشیه رفته و منزوی بودند.
خلاصه ماشینی:
حـال بـا ایـن پرسش اساسی مواجه میشویم که : آیا امامیان بغداد متأثر از آرا و عقاید معتزلـه بودنـد؟ به همین ترتیب ، پاسخ به این پرسش ها در این نوشتار نیز اهمیت دارد که : آغاز پیدایش اندیشه اعتزالی امامیان بغداد به چه زمانی برمیگردد؟ چه کسانی از امامیه بغداد به آرای معتزلیان توجه نشان دادند؟ میزان فعالیت و حضور آنـان در میـان جامعـه امامیـه چقـدر بوده است ؟ و سرانجام اعتزال گرایان امامی بغداد به کجا انجامید؟ به نظر میرسد امامیان بغداد همانند سایر جریان هـای فکـری اسـلامی تحـت تـأثیر جریان مقتدر کلامی معتزله قرار داشتند.
٢. نوبختیان آغازگر همراهی با معتزله در بغداد با همه فعالیت های مؤثر جریان کلامی اعتـزال و نقـش آفرینـی سـترگ معتزلیـان در مسائل و مجادلات کلامی، آنان تا دهه های پایانی سده سوم هجـری موفـق بـه نفـوذ در میان اکثر محافل امامیه ، به ویژه در بین امامیان بغداد، نشـده بودنـد.
به هر روی، معتزله متکلمـان نـوبختی را از خـود مـیدانسـتند و همچنین انتقادنکردن معتزلیان از آرا و اندیشه آنان به دیدگاه هـای اعتزالـی بنـینوبخـت ارتباط داشته است ؛ چه آنکه پیش از این معتزلیان همواره اسلاف امامیـه را بـه تشـبیه و تجسیم متهم ، و آنها را نقد میکردند (ابن ابیالحدید، ١٣٧٨: ٢٢٣/٣ و ٢٢٤، ٢٢٩).
سایر اعتزال گرایان امامی بغداد در حاشیه بودنـد و از این رو از فعالیت های کلامی آنان سخنی به میان نیامده است .
تاریخ ابن معین ، تحقیق : عبدالله احمد حسن ، بیروت : دار القلم .