چکیده:
تبیین روشن و صحیح عقاید، تنظیم معقول و منطقی آموزههای اعتقادی و اثبات آنها برای مخاطب از وظایف اصلی متکلمان است. حر عاملی، متکلم اخبارگرای مکتب اصفهان، در آثار کلامی خود از روشهای متعددی در این سه مقام بهره برده است. در این پژوهش با مرور تمام آثار کلامی وی روشهایی را که او در این سه مقام استفاده کرده استخراج و استقصا کردهایم. حر عاملی در مقام تبیین از روشهایی همچون تعریف مفردات، ذکر مبانی، ذکر احتمالات و ذکر مثال و تشبیه استفاده کرده است. وی از روش ذکر تاریخچه سود نبرده است که شاید این نکته معلول کمتوجهی وی به منابع کلامی رایج و دیدگاههای فرق و مکاتب کلامی مخالف باشد. نیز در مقام تنظیم آموزههای اعتقادی، بر اساس مقتضای بحث، گاه تقدم و تأخر آموزهها در اثبات را ملاک عمل قرار داده، و گاه بر اساس تقدم آموزههای عقلی بر نقلی عمل کرده است. او در مقام اثبات گاه همچون متکلمان عقلگرای فلسفی به استدلالهای عقلی- فلسفی دست یازیده است. با وجود این، در مواضعی که برای اثبات یا رد یک عقیده هم به ادله مبتنی بر مقدمات عقلی دسترسی داشته و هم به ادلۀ نقلی، دسته دوم را ترجیح داده است. برای اثبات عقاید از براهین منطقی همچون برهان سبر و تقسیم، ذوحدین، خلف و نیز برهان انّی استفاده کرده است.
خلاصه ماشینی:
روششناسی شیخ حر عاملی در تبیین، تنظیم و اثبات عقاید امالبنین خالقیان محمد غفورینژاد چکیده تبیین روشن و صحیح عقاید، تنظیم معقول و منطقی آموزههای اعتقادی و اثبات آنها برای مخاطب از وظایف اصلی متکلمان است.
در هر روی، اگرچه حر عاملی هیچگاه دست از اخباریگری خود برنداشت، مطالعه سیاهه آثار او و محتوای آن نشان میدهد که وی از مباحث کلامی، اعم از کلام عقلی و نقلی، بیگانه نبوده و در جایجای برخی آثارش همچون متکلمی در مقام استنباط، اثبات و دفاع از آموزههای کلامی برآمده و تصویری از متکلمی چیرهدست از خود به نمایش گذاشته است.
حر عاملی در اثبات بسیاری از آموزههای اعتقادی و مباحث کلامی به دلیل نقلی استناد کرده است.
ب. دلیل مبتنی بر مقدمات عقلی حر عاملی در اثبات بطلان حلول و اتحاد، با استناد به ادله عقلی مینویسد در صورت قبول ادعای حلول و اتحاد به این معنا که خدای متعال بعد از آنکه عارفان وجود یافتند، در بدنهایشان حلول کرده یا با آنها متحد میشود، لازم میآید واجبالوجود دستخوش تغییر و تبدیل شود که قطعا باطل است، زیرا با قدیمبودن ذات باریتعالی و واجبالوجودبودنش منافات دارد (همو، 1432: 81).
مطالعۀ عملکرد حر عاملی در استفاده از مواد عقلی و نقلی در ساماندادن استدلالهای کلامی نشان میدهد که وی در این مقام از ادلۀ مبتنی بر مقدمات عقل نظری غافل نبوده است و همچون متکلمان عقلگرای فلسفی در اثبات حلولنکردن ذات باری در مخلوقات و اتحادنداشتن با آنها به استدلالهای عقلی- فلسفی بر مقدمات عقلی دسترسی داشته و هم به ادلۀ نقلی، دسته دوم را ترجیح داده است.