چکیده:
در این مقاله معادلهایی که مترجمان طی هزار سال گذشته در ترجمههای فارسی قرآن مجید برای "قال" و مشتقات آن برگزیدهاند، از منظر جامعهشناسی فرهنگی بررسی میشود. آیات قرآن مجید و ترجمههای فارسی آنها جامعۀ آماری این تحقیق را تشکیل دادند و تعدادی از آیات قرآن به عنوان نمونه بررسی میشوند که در آنها فرستنده و گیرندۀ پیام "قال" و مشتقات آن، خداوند، پیامبران، فرشتگان (مقرب، مطرود)، مؤمنان، کافران، منافقان، مردم، جن، حیوانات (مورچه، هدهد)، اشیاء (بتها) و مکانها (جهنم، زمین و آسمان) هستند. ابتدا آیات انتخاب شدند و سپس ترجمههای فارسی این آیات در 12 ترجمۀ قرآن از قرن چهارم تا عصر حاضر، با استفاده از نرمافزار نورالانوار، بررسی و مقایسه شد. یافتهها نشان میدهند مترجمان از معادلهای "گفتن"، "عرض کردن" و "فرمودن" استفاده کردهاند. مترجمان اولیه صرفا "گفتن" را به کار بردهاند و مترجمان معاصر با توجه به شأن، مقام و رابطۀ فرستنده و گیرندۀ پیام، از یکی از سه معادل استفاده کردهاند (برای نمونه فرستنده: خداوند، گیرنده: پیامبران، معادل: فرمود؛ فرستنده: یکی از پیامبران، گیرنده: خداوند، معادل: عرض کرد؛ فرستنده: پیامبر، گیرنده: مردم، معادل: گفت؛ فرستنده: ابلیس، گیرنده: خداوند، معادل: گفت؛ فرستنده: درباریان، گیرنده: فرعون، معادل: گفتند). در گذشته معادل "فرمود" برای نشان دادن بخشی از فعل امر استفاده میشد اما در گذر زمان کاربرد آن تغییر کرده است. برای تحلیل یافتههای پژوهش از چارچوب پیشنهادی الکساندر (2003) استفاده میشود.
خلاصه ماشینی:
"بررسی این ترجمههای فارسی قران مجید نشان میدهد مترجمان در ده قرن گذشته از معادلهای متفاوتی برای فعل قال و مشتقات آن استفاده کردهاند.
3. تحلیل دادهها در این بخش معادلهای مختلفی که مترجمان قرآن برای قال و مشتقات آن برگزیدهاند را بررسی خواهیم کرد تا با توجه به یافتههای جامعهشناسی فرهنگی آنها را تحلیل کنیم و دلایل احتمالی این تنوع معادلگزینی را آشکار نماییم.
جامعه آماری این پژوهش را مترجمان و ترجمههای قرآن مجید به زبان فارسی تشکیل میدهند و در آن از روش نمونهگیری در دسترس (دلاور، 1381، ص 108) استفاده شده است.
بررسی ترجمه آیاتی از قرآن مجید که در آنها مکالمهای صورت گرفته است نشان میدهند برخی از مترجمان معاصر با توجه به فرستنده و گیرنده پیام از معادلهای "گفت"، "عرض کرد" و "فرمود" استفاده کردهاند.
اما برخی از مترجمان دو گروه دیگر که در 50 سال اخیر به ترجمه قرآن پرداختهاند از فرمودن برای دستور دادن و گفتن استفاده کردهاند.
سابقه شکلگیری این روایت را میتوان در مقدمهای که شاهفور اسفراینی در قرن پنجم بر ترجمه خود از قرآن مجید نگاشته است جستجو کرد: و معلوم همه خردمندان آنست که عرب و تازی شناسان از هر گروهی اندر عدد کمتر باشند از کسانی که تازی نشناسند.
این روایت برای بعضی از مترجمان کاملا نهادینه شده است و در تمام متن به صورت یکدست رعایت میشود اما برای برخی دیگر، مراحل تکامل خود را میگذراند."