چکیده:
عوامل متعدد سیاسی، اجتماعی، مذهبی و... در روند انحطاط اقتصادی بغداد در عصر دوم خلافت عباسی تأثیر داشتهاست. این پژوهش، دو متغیر شرایط اقلیمی و سیاستگذاریهای اقتصادی را به دلیل تأثیر مستقیم بر انحطاط اقتصادی بغداد بررسی کرده و با رویکردی تاریخی و با استفاده از دادههای برگرفته از منابع تاریخی و جغرافیایی و با روش تحلیلی ـ تبیینی، در صدد پاسخگویی به این پرسش است که شرایط اقلیمی و همچنین سیاستگذاریهای اقتصادی بر انحطاط اقتصادی بغداد چه تأثیری داشت؟. نتایج بررسی حاکی از آن است که شرایط اقلیمی بغداد، که در دوران ثبات سیاسی خلافت عباسی و تحت نظارت دقیق حاکمیت، از عوامل اصلی رونق اقتصادی دارالخلافه بود، در دورههای پرآشوب حضور امیرالامرایان، دیلمیان و سلجوقیان در بغداد، عامل نابسامانی کشاورزی و تجارت شد. شاخصههای اقلیمی چون طغیان و نقصان رودها، تغییرات آبوهوایی و... آسیبهای جدی به زمینهای کشاورزی زده یا موجب خشکسالی، قحطی، کمبود محصولات زراعی، گرانی نرخ اجناس و زمینهساز انحطاط اقتصادی بغداد شد. از سوی دیگر، سیاستگذاریهای ناکارآمد اقتصادی در زمینۀ اخذ خراج و مالیات، مصادرۀ اموال، نبود نظارت بر بازار، بیتوجهی به خطوط ارتباطی بغداد، که گذرگاههای اصلی واردات و صادرات بودند، موجب اختلال در امر تجارت و رکود اقتصادی بغداد شد.
In this paper, the economic decline of Baghdad in the second period of the Abbasid caliphate is examined. Historical data indicate that variouspolitical, social, religious, economic and geographic factorswere at work in thisdecline. In this paper, the two variables of climate conditions and economic policies have been studied due to their direct impact on the economic decline of Baghdad. Using data extracted from historical and geographical documents, and based on an analytic-interpretive method, the present paper attempted to investigate impacts of climate conditions and economic policies on the economic decline of Baghdad. The findings of the study revealed that the climate conditions of Baghdad—which in the era of political stability of Abbasid caliphate and under supervision of the government was one of the main factors in the economic prosperity of Baghdad—was itself the cause of trade and economic downturn and turbulence during the Buwayhid and Seljuk eras. Climatic features like rivers’ overflow or their water reduction, climate changes, etc. resulted in drought, famine, shortage of crops, and inflation, andgradually led to Baghdad’s economic decline. On the other hand, ineffectiveeconomic policies of taxes and tribute, propertyconfiscation, market monitoring, and lack of due attention to linking routes—which were the main crossroads for importing and exporting goods—resulted in Baghdad’s commercial and economic downturn.
خلاصه ماشینی:
این پژوهش ، دو متغیر شرایط اقلیمی و سیاست گذاری های اقتصادی را به دلیل تأثیر مستقیم بـر انحطـاط اقتصـادی بغـداد بررسی کرده و با رویکردی تـاریخی و بـا اسـتفاده از داده هـای برگرفتـه از منـابع تاریخی و جغرافیایی و با روش تحلیلی ـ تبیینـی ، در صـدد پاسـخ گـویی بـه ایـن پرسش است که شرایط اقلیمی و همچنین سیاست گذاری های اقتصادی بر انحطاط اقتصادی بغداد چه تأثیری داشت ؟.
از سوی دیگر، سیاست گذاری هـای ناکارآمد اقتصادی در زمینه اخذ خراج و مالیات ، مصادره اموال ، نبود نظارت بر بازار، بی توجهی به خطوط ارتباطی بغداد، کـه گـذرگاه هـای اصـلی واردات و صـادرات بودند، موجب اختلال در امر تجارت و رکود اقتصادی بغداد شد.
پیوند پانصدساله تاریخ بغداد با خلافت عباسی و اهمیت این شهر به لحاظ تأثیری که در تاریخ سیاسی ، اقتصادی ، علمی و مذهبی جهان اسلام بر جای گذاشت ، همواره توجه محققـان و پژوهشـگران را بـه ایـن شهرجلب کرده است ، به گونه ای که بسیاری از آنها بررسی تاریخ و جغرافیای تاریخی بغداد را موضوع پژوهش و مطالعه خویش قرارداده اند.
همچنین ، برخی از سیاست گذاری های موقـت کـه در جریـان کشـمکش هـای سیاسـی اتخاذمی شد، به بی ثباتی بازار بغداد دامن زد، چنان که در جریـان شـورش سـپاهیان در عهـد معتز، علاوه بر غارتگری سپاه و عیاران (ابن اثیر، ١٩٩٤: ٤/ ٣٨٨)، عملکرد و سیاست گذاری محمدبن عبدالله بن طاهر، والی بغداد، نیز بازار و مراکز کسب بغداد را دستخوش آسیب کرده و کالا و سرمایه های بسیاری را از تجار زایل کرد.