چکیده:
دلایل توسعهنیافتگی ایران، در چند دهۀ اخیر ذهن مورخان و عالمان سایر علوم را مشغول کرده و دورة قاجار، بهسبب حیطۀ مشخص و حساسیت زمانی، بسیار مورد توجه بودهاست. نکات اصلی این مقاله عبارتند از: نبود امنیت لازم برای تجمع سرمایه ؛ خصلت ایرانی مغایر با فعالیت جمعی اقتصادی؛ نبود آمادگیهای علمی و فنی برای کارخانهداری و نیز نبود راههای مواصلاتی بهعنوان زیرساخت فعالیت اقتصادی در دورۀ قاجار. تجمع سرمایه و تشکیل شرکت، محصول مستقیم فضایی امن برای سرمایهگذاری است. در دورة قاجار و در نبود این پیشفرض، سرمایۀ متراکم از سوی حکام قاجاری و راهزنان داخلی تهدید میشد. تشکیل شرکت نیز، بهلحاظ درونی، شرایط دیگری از جمله داشتن روحیۀ کار جمعی نیاز دارد که در ایرانیان آن دوره به حد کفایت وجود نداشت. همچنین اگر شرکتی برپا و یا کارخانهای تأسیس میشد، با مشکلات دیگری مواجهمیشد، که آن را ناکام مینهاد؛ مشکلاتی که ریشه در عقبماندگی علمی و فنی داشت. فزونبر این، نامناسبی راههای کشور مانع از ورود تولید به مرحلۀ توزیع شده و چرخه کامل نمیشد. حاصل این فرآیند آنکه این مشکلات درونزا در کنار مشکلات برونزای دیگر (رقابت سرسختانۀ خارجی)، مانع از آن بود که ایران قاجاری از مرحلۀ تولید سنتی به تولید صنعتی عبور کند.
خلاصه ماشینی:
در این شرایط ، عجیب نیست که ثروتمندان دارایی خـود را بـا ایـن اعتقاد که «طلا حرف نمی زند»، نقد کرده و پنهان کنند (بروگش ، ١٣٧٤: ١٢٢) یا آنکه سعی کنند به جای تولید، سرمایه را در بخش کشاورزی به کار اندازند، چراکه اموال غیرمنقول را سخت تر می توان بالا کشید؛ روندی که تا سال های پایانی قاجار ادامه داشت و موریس پرنـو را شگفت زده کرده بود (پرنو، ١٣٢٤: ٤٠).
در سال ١٣٠٤ش / ١٩٢٥م ، روزنامـة حبـل المتـین کلکتـه آرزو کـرد بـا پایان یافتن مدت قرارداد دارسی ، یک شرکت ایرانـی جـای آن را بگیـرد، امـا بلافاصـله بـه خویش نهیب می زند که ایرانیان از این مراحل فرسنگ ها دور هستند، چراکه به مجرد خواندن این مقالات خواهندگفت که کمپانی و شرکت هایی کـه در ایـران امثال شرکت عمومی ، شرکت اسلامیه و و و که در سنوات قبـل ، از پـول ضـعفا، فقـرا و بیوه زن ها تشکیل گردید، جز اینکه بر ثروت مؤسسین آن افزوده و چرب ترین و لذیذترین لقمه های خود قرارداده ، و به پشت هـم انـدازی و زبردسـتی بـه صـاحبان اسـهام جـوابی نداده اند، چه کرد که این کمپانی و هزارها کمپانی هایی که در ایران تشکیل شـود بکننـد؟ (حبل المتین کلکته ، ١٣ ربیع الاول ١٣٤٤: ش ٣٢/ ٨).
در سال ١٣١٧ق / ١٨٩٩م ، که زمزمة افول شـرکت اسـلامیه برخاسـته بـود، روزنامـة اطلاع پیشنهاد کرد شرکت اسلامیه ماشین بخار وارد کرده و به تولید صـنعتی روی آورد (اطلاع ، ١٢ جمادی الثانی ١٣١٧: ش ٤٩٤/ ٥)، اما همان زمان روزنامة حبل المتین کلکته ، که با کارخانه های صنعتی هندی / انگلیسی آشنایی داشت و زمینه هـای لازم را درک مـی کـرد، فقدان علم را عامل اصلی افول شرکت عنوان کرد.