چکیده:
یکی از اهداف اصلی اشغال ایران و تحمیل پیمان اتحاد سه گانه بر ایران ـ که انگلیسیها نقش اصلی در آن داشتند ـ بسترسازی برای مداخله تمام عیار و شبه قانونی در امور داخلی ایران بود تا تمهیدهای لازم را برای هرگونه اقدام به نفع متفقین ، به طور اعم ، و بریتانیا به طور اخص در هر زمینه ای که ضرورت داشته باشد، فراهم کنند. بنابراین ، انگلیسیها در زمان اشغال ایران در جنگ جهانی دوم ، در ابعاد وسیعی در امور داخلی ایران مداخله کردند که یکی از آن ها امور اقتصادی بود. جنبه اقتصادی اشغال ایران در سطح های خرد و کلان ، در مقایسه با سایر جنبه ها و ابعاد اشغال ، وسعت و اهمیت بیشتری برای انگلیسیها، و پیامدهای اقتصادی کوتاه مدت و بلندمدت زیانبار و محسوسی برای دولت و مردم ایران داشته است ، به طوری که عوارض ناشی از آن ، علاوه بر سال های اشغال ، در سال ها و دهه های پس از پایان جنگ جهانی دوم نیز همچنان تداوم یافت و ساختارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران را تحت تاثیر خود قرار داد. هدف این مقاله ، بررسی مستند بسترها و ابعاد مداخله انگلیسیها در امور داخلی ایران در طول سال های اشغال ایران در جنگ جهانی دوم و پیامدهای این مداخله است .
خلاصه ماشینی:
در پی مقاومت نسبی مقامات ایرانی در برابر خواست های روزافزون انگلیسی ها در زمینۀ امور پـولی و ارزی ، سفیر انگلیس در تهران در تاریخ ٦ شهریور ١٣٢١ یادداشت تندی به نخست وزیر فرستاد و آن اقدام را «مخالف مساعی متفقین » و «اشکال تراشی در اثر اشـکالات داخلـی » خوانـد (اسـنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم ، ١٣٨٩: ١٩٦/٢ـ١٩٨).
در یکی از گزارش های وزارت دارایی در مورد مشکلات موجود در گمرکات جنوب و غرب ایران که در حوزة اشغال انگلیسیها قرار داشته ، به تخلف ها و مداخله های زیادی اشاره شده است که برخی از آن ها عبارت اند از: ١ ـ ممانعت انگلیسی ها از صورت برداری کالاهای وارده به گمرک بندر خرمشهر و بندر شاهپور؛ ٢ ـ رعایت نکردن مقررات گمرکی از سوی انگلیسی ها در مورد کالاهای حمل شده به وسیلۀ راه آهن ؛ ٣ ـ پرداخت نکردن حقوق و عوارض گمرکی به کالاهای صادراتی مربوط به مصرف شخصی در عراق ؛ ٤ ـ اقدام غیرقانونی برخی اشخاص و بنگاه های اقتصادی مبنی بر صدور کالاهای مصرفی خود از طریق کامیون های انگلیسی ، بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی ، با عنوان دروغین مصارف ارتش انگلیس ؛ ٥ ـ تصرف کالاهای موجود در بندر شاهپور به دست نیروهای انگلیسی در زمان تهاجم به ایران در شهریور ١٣٢٠ و تسویه نکردن مسائل مالی و حقوق و عوارض گمرکی آن ها؛ ٦ ـ بسط معافیت از عوارض و حقوق گمرکی مرتبط با محمولات نظامی به شوروی ، به مصارف شخصی و امور غیرنظامی (همان : ٢٧٤/٢ـ٢٧٧).