چکیده:
در سده 19 میلادی، شمار قابل توجهی از ایرانیان به دلایل گوناگون به ترکیه عثمانی رفت و آمد داشتند و یا در آنجا مقیم بودند. در متون فارسی روزگار قاجاریه با انبوهی از داده های مربوط به ترکیه عثمانی روبرو هستیم که وجوه گوناگون اوضاع و احوال تمدنی و فرهنگی آن دیار را بازنمایی کرده اند. گردآوری، تنظیم، تدوین و تجزیه و تحلیل علمی این گونه داده ها برای شناخت تجدد و نوگرایی در هر دو کشور مهم و سودمند می نماید. یکی از انواع متون یاد شده سفرنامه هایی هستند که گاه گزارش های در خور توجهی را درباره ترکیه عثمانی درج کرده اند. از میان آن ها می توان به سفرنامه میرزا صالح شیرازی، سفرنامه آجودان باشی، سفرنامه میرزا خانلرخان اعتصام الملک و سفرنامه حاج سیاح محلاتی اشاره کرد. در مقاله حاضر به سفرنامه میرزا صالح شیرازی می پردازیم که در تاریخ ورود افکار و آموزه های جدید به ایران جایگاه ویژه ای دارد. نکته جالب توجه این است که در سفرنامه میرزا صالح برای نخستین بار تاریخ های روسیه، انگلستان و ترکیه عثمانی به زبان فارسی نگارش شده است. آن گونه که از اشارات پرمعنی میرزا صالح برمی آید، انگیزه او از پرداختن به تاریخ این کشورها آن است که راز ترقی و انحطاط شان را دریابد. همان گونه که در تاریخ میرزا صالح شیرازی، هم زمان خواننده سیر ترقی و تعالی روسیه و انگلستان را می خواند، به روند زوال و انحطاط عثمانی پس از یک دوره اقتدار و عظمت پی می برد.
During the 19th century a significant number of Iranians commuted to the Ottoman Turkey or even lived there. In the texts and documents of the Qajar era we can find a multitude of data on the Ottoman Turkey which reflect the various civilizational and cultural situations of that time.
It is very important to have scientific approach towards collecting، compiling and analyzing this data as a means to better understanding the circumstances under which modernization burgeoned in the two countries. The books of travel of itinerary accounts written by the travelers of that time contain a huge amount of detailed descriptions about the Ottoman Turkey of the time. The current article undertakes to assess Mirza Saleh Shirza’s book of travel which is important with regard to the first penetration of modern thought into Iran. As the reader can follow the prosperity and progress of Russia and England in the accounts given by Mirza Saleh in his book of travel، he can also observe the decline of the Ottoman Empire after its zenith.
خلاصه ماشینی:
نکته جا لب توجه اين است که در سفرنامه ميرزا صالح براي نخستين بار تاريخ هاي روسيه، انگلستان و ترکيه عثماني به زبان فارسي نگارش شده ا ست .
(رحمانيـان ، ١٣٨٨) محققان تاريخ انديشه تجدد در ايران معتقدند که سفرنامه ميـرزا صـالح شـيرازي از مهم ترين نوشته هاي اوليه در معرفي فرهنگ و تمدن جديد، به ويژه دموکراسي جديد غربـي در حوزه زبان فارسي است .
(آدميت ،١٣٤٠: ٣٦-٢٤ / حـائري ، ١٠٤:١٣٧٤-٩٨ / طباطبـايي ، ١٣٨٠:٢٧٤- ٢٦٤) با اين حال تا آنجا که بر نويسنده معلوم شده است ، آن بخش از اين سـفرنامه کـه در باره تاريخ و فرهنگ ترکيه عثماني و گزارش اوضاع و احوال سياسي ، اجتمـاعي و اقتصـادي آن کشور در اوايل سده ١٩ م.
(مجموعه سفرنامه هاي ميرزا صالح شيرازي : ٤٠٠-٣٩٨) اين مقايسه خـود بـه خـود وضـعيت زوال و انحطاط عثماني را به ذهن خواننده القاء مي کند.
» (همان : ٣٩٣) ميرزا صالح که شيفته آزادي و فرهنگ و دانش جديد غرب شده بود و در آرزوي تجـدد و ترقي ايران و کشورهاي ديگر جهان اسلام به سر مي برد، نظاميان و روحانيان عثماني را دو مانع جدي بر سر راه اصلاحات و نوسازي شمرده و اشارات قابل تأملي بر مخالفت هـاي ايـن دو گـروه با انديشه ها و برنامه هاي نوگرايانـه دارد.
نتيجه گيري همان گونه که مشاهده شد، ميرزا صالح شيرازي تلاش مي کند که در بخـش آخـر از سفرنامه خود که حاوي نخستين تاريخ ترکيه عثماني بـه زبـان فارسـي اسـت ، سـير زوال و انحطاط عثماني را شرح دهد.