Abstract:
حج، از فروع اسلام و از مهمترین عرصههای دینی، سیاسی و فرهنگی مسلمانان بوده است. در دوران سلجوقی تغییر و تحولاتی در این عرصه ایجاد شد. از آنجاکه حج ایرانیان پیش از سلجوقیان با مشکلات زیادی روبهرو بوده است؛ تا آنجا که کاروانهای ایران از اوایل سدة پنجم هجری، کمتر موفق به حجگزاری میشدند. سلجوقیان در راستای مشروعیت دینی و سیاسی حکومت خود به حمایت از خلافت عباسی و حرمین شریفین و انجام دادن اقدامات سیاسی، نظامی و عمرانی، جهت گسیل داشتن همه سالة کاروانهای حج و فراهم کردن امنیت و رفاه حاجیان بسیار کوشیدند. اگرچه مشکلاتی بر سفر حج تاثیر میگذاشت و سبب اختلال آن میشد؛ اما حج ایرانیان از اوایل نیمة دوم سدة پنجم هجری تا پیش از حملة مغولان، کموبیش همه ساله پابرجا و استوار بود. این مقاله در صدد است با روش تاریخی بر اساس منابع به بررسی نقش سلجوقیان در رقابت سیاسی در مورد حج میان خلافت عباسی و فاطمیان و اقداماتی که در دوران سلجوقیان برای فریضة حج صورت گرفته است، بپردازد.
Hajj is one of the forts of Islam and has been one of the most important religious, political and cultural arenas of Muslims. During the Seljuk period, changes were made in this field. Because Hajj before the Seljuqs has faced a lot of problems, until the caravans of Iran from the early fifth century AH were less successful in Hajj. In accordance with the religious and political legitimacy of their government to support the Abbasid caliphate and the Holy Shrines and to carry out political, military and civilian measures, the Seljukis made great efforts to deliver Hajj caravans annually and to provide the security and well-being of the Hajjis. Though there were problems affecting Hajj's journey, it caused disruption, but Hajj Iranians remained firmly established over the course of the second half of the fifth century until the Mongol invasion. This article tries to study the role of the Seljuk in the political competition on Hajj between the Abbasid caliphate and the Fatimids and the actions taken during the Seljuk period for the Hajj hypothesis based on the sources.
Machine summary:
سلجوقیان و عباسیان به این نتیجه رسیدند که بهترین وسیله برای سلطه بر جهان اسلام حفظ اقتدار معنوی و کسب مشروعیت از طریق تسلط بر مکه و راه اندازی حج و امور مربوط به آن است و باید با ارسال صله و هدایا و کمک مالی به اشراف حجاز، و در صورت لزوم، استفاده از منطق زور و تهدید به هدف خود برسند، بهطوریکه با ارسال نیروی نظامی به همراه کاروانهای تجاری، تحت عنوان حمایت و حفاظت از آنها و در واقع برای منکوب کردن اشراف به مکه فرستاده میشد، و بهویژه هنگامی که احتمال داشت شریف نام آنها را از خطبه بیندازد (الخراشیه، 1385ش، ص54، پرویز، 1331ش، ص185).
در واقع همه چیز به قدرت سلجوقیها و اموال آنها بستگی داشت و همین باعث شد که بعد از مرگ خلیفه، قائم عباسی و سلطان سلجوقی آلب ارسلان و قطع کمک مالی، نام آنها در سال 467ق، از خطبه انداخته شود و حجاج عراقی باز هم دچار مشکل شوند وحج عراق بی رونقگردد.
باتوجه به شرایط بهوجود آمده برای عراق و خلافت المستنصر فاطمی فرصت را مناسب دید و بدرالجمالی را ـ که بر مشکلات سیاسی داخلی و اقتصاد فائق آمده بود ـ مأمور نفوذ دوباره بر حجاز کرد و خطبه بار دیگر در سال 467ق، در موسم حج و عید قربان به نام خلیفة فاطمی المستنصر خوانده شد (مجمل التواریخ، 1318ش، ص489).
پس از در گذشت امیر قاسم بن محمد (518 ـ487ق)، فرزندش فُلیته امارت حرمین شریفین را عهدهدار شد (527 ـ 518ق)، وی از آغاز زمامداری، به نام مسترشد عباسی خطبه خواند و این رویه را تا زمان مرگش در سال 527 هجری ادامه داد (ابن اثیر، 1982م، ج10، ص617).